Россия Федерациязыныӊ Президентизиниӊ доктаалы ёзугаар Тывага күрүне университеди ажыттынып турда, ооӊ баштайгы ректору кылдыр физика-математика эртемнериниң кандидады, информатика кафедразының доцентизи Орлан Бузур-оолду томуйлаан. Ол кайгамчыктыг кижиниң дугайында чугаалаксадым.
Хайыраан башкывыс бистиң аравыска үр эвес чурттаан. Ынчалза-даа ооң өөреникчилери, кады ажылдап чораан эш-өөрү башкывыстың кылып чораан ажыл-херээн, ооң кайгамчыктыг үзел-бодалдарын уламчылап чорууру сеткилге өөрүнчүг.
1976 чылда Кызылдың башкы институдунуң математика кафедразынга ассистент башкы болуп ажылдап эгелээш, Орлан Базырович-биле чугаалажып таныжар аас-кежиктиг болган мен. Ынчан бисти кайгамчыктыг коллектив хүлээп ап, башкылаашкынның чажыттарын аныяк башкыларга ажыдып берип, солун болгаш чымыштыг ажыл-агыйның аргаларын айтып берип, сүмелеп эгелээн. Ол үеде математика кафедразының эргелекчизи – доцент, физика-математика эртемнериниң кандидады Хеймер-оол Опанович Ондар турган. Черле ынчаш, ол үеде математика кафедразынга тергиин найыралдыг, эртеминге база ажыл-ижинге бердинген, аңгы-аңгы салгалдың башкылары ажылдап турган. Оларны черле маңаа сактып, демдеглевес арга чок. Ол дээрге О.Х. Ондар, С.С. Салчак, А.С. Белоусов, Ю.М. Покояков, Н.Г. Попова, Н.М. Тыртый-оол, А.М. Борзенко, О.Б. Бузур-оол, А.И. Очур дээш өскелер-даа. Бодалгалар бодап, теоремалар шынзыдып маргыжа бээрге, хейде-ле оларның изиг чалынынга алзып, аныяктар база киржип-ле эгелээр турган бис.
Математиканың "корифейи"
Сонуургал аайы-биле бир-ле башкы эртем семинары эрттирер турган. Ынчан мээң сактып турарым-биле, эң солун семинар – Орлан Бузур-оолдуң удуртуп турган семинары. Ол та кайыын чүве, семинар кичээлдерин эрттиреринге ажыглаар теорияны колдап бижээн литератураны боду саткаш, башкы бүрүзүнге үлеп берип турган. Семинар кичээлдеринге башкы бүрүзү илеткел кылыр негелделиг турган, ынчангаш бис, аныяк башкылар, аажок харыысалгалыг белеткенир турган бис. Самбыра баарынга математика «корифейлериниӊ» шыңгыы көрүжүн, шүгүмчүлелдерин алыры биске амыр эвес турган, ынчангаш семинарга ыяк белеткенип алыр турган бис.
Орлан Базырович кандыг-бир эртем бадыткалын шынзыдып, солун бодалга бодай бергенде, бир-ле өске оранче шымны берген дег болу бээрге, бис кыдыындан магадап көрүп, чоргаарланып олургулаар бис.
Сургуулдарның билии бедик, быжыг болуру деп айтырыг ол шагда-ла өөредилге-кижизидилгениң эң кол айтырыы турган. Ону шиитпирлээриниң бир аргазы – зачёттарның, шылгалдаларның, коллоквиумнарның хүлээп алырының негелдезин күштелдирери.
Ол үеде коллоквиум азы шылгалдалар хүлээп алырда, кафедра эргелекчизиниң сүмези-биле бир сургуулдар бөлүүнче 4 – 5 башкы чоруптар турган. Чеже-даа норма ёзугаар бир сургуулга 30 минута онаажыр турган болза, бис, аныяк башкылар, орайга чедир өөреникчилеривис-биле теоретиктиг айтырыгларны ханы сайгарар турган бис. Ынчангаш ол шагда студентилер кончуг эки билиглиг, өөредилге дээш кызар турганнар.
Кафедравыс удуртукчузу Хеймер-оол Опанович ректор апаарга, бистиң кафедравыс эргелекчизи кылдыр Серот Седенович Салчак мөөрейни эртип алган. Ол дыка кижизиг, томаанныг, хөй чүве-даа чугаалап турбас, эртеминге ынак башкы турган. Кафедраның эки чаңчылдарын ол уламчылап, бисти билдилиг удуртуп келген. Бо башкының удуртуп келген үезинде эң-не хөй санныг аныяк башкылар аспирантураже өөренип кирген: О.Б. Бузур-оол, А.И. Очур, Т.А. Арапчор, С.М. Далаа, А.М. Борзенко, Н.М. Кара-Сал, Г.А. Троякова, Р.Т. Самданчап, С.А. Монгуш дээш өскелер-даа.
Даштындан көөрге, оожум-топтуг хирезинде Орлан Базырович дыка талантылыг турган. Ырлап, шүлүк чогаадып, хол бөмбүү база бут бөмбүү ойнап, эштип турда, кижи кайгаар. Ооң эң ынак сонуургалы – ыдын эдертипкеш аңнаары. Тайга-сыннар кезип өөренген болгаш, одаг салып, ыштаан эът кылып турда, чүгле холдары караңнаар. Бистиң математика кафедразының башкылары чүгле бот-боттарывыстың аравыста найыралывыстан өске өг-бүлелеривис, уруг-дарыывыс аразында кончуг быжыг харылзаалыг турган бис. Ол эки чаңчыл бистиң математиктерниң быжыг өзээ, ам бо хүннерге чедир камгалалывыс болуп, ажыл-агыйывыстың хөгжүүрүнге улуг дузаны чедирип турар.
Орлан Базыровичиниң эң чоок кижизи, кол дузалакчызы – ооң өөнүң ишти Зоя Адышааевна. Холу чемзиг, арын-шырайы силиг, сеткили чымчак болгаш башкының эртем ажылы бижииринге, улуг эрге-дужаал күүседиринге, ажы-төлүн азыражырынга бүгү таарымчалыг байдалды тургузуп берип чораан.
Эчизинге албан чедирер
Башкывыс Орлан Базыровичиниң кайгамчыктыг ажылгырын, кылган ижин эчизинге албан чедирерин, кызымаан, шудургузун кижи ылап кайгап ханмас.
Шак ындыг кижи Москваның М.В. Ломоносов аттыг университедин бергелер чокка доозуп, ол-ла университеттиң «Модальные задачи управления антропоморфными робототехническими устройствами» деп диссертацияны бижээш, физика-математика эртемнериниң кандидады деп эртем адын төлептиг камгалап алган. Москвадан камгаланып алгаш чедип кээрге, ооң арын-шырайын иштинден кайгамчыктыг отчугаштар чырыдып турган ышкаш сагындырар турган. Ооң соонда бистиң аныяктарывыс удаа-дараа эртем ажылын камгалап, күрүнеге деңнеп четпес үнелиг үлүг-хуузун киирип эгелээннер. Кафедра эргелекчизи Серот Седеновичиниң бодап, тургузуп алган «аспирантура – эртем ажылының камгалалы» деп схеманы эки ажылдап кылып турганы өөрүнчүг.
Эскерип турарымга, ол үеде Орлан Базырович дээди өөредилге черинде математиканың аңгы-аңгы адырларының башкылаашкынының методиказын сайзырадыр айтырыгларже улуг сагыш салып эгелээн. Ынчангаш физика-математика салбырынга геометрияны, алгебраны, математиктиг анализти, информатиканы сургуулдарга канчаар башкылаза эки деп хөй-хөй айтырыглар О.Б. Бузур-оолду кезээде дүвүредир апарган. Оон аңгыда, физика-математика салбырынче кирип алыксаар доозукчуларга кандыг белеткел дузазын чедирип болурул деп бодал амыр бербейн туруп берген. Ооң аналитиктиг, чырык угаанының хөй-хөй боданган оралдажыышкыннарының түңнелинде кайгамчык шиитпир тыптып келген. Математика кафедразының баазазынга физика-математика угланыышкынныг класстан тургузуп көрзе чүл? Ооң өөреникчилери боор кылдыр республиканың доозукчуларының аразынга мөөрейден чарлаза кандыгыл? Ооң программазын мынча хөй салым-чаяанныг, опыт-дуржулгалыг башкылар турда, чүге чогаадып тургузуп болбазыл? Оларны өөредир оран-саваны физика-математика салбырындан чүге тып шыдавас деп бис? Бо бүгү айтырыгларга харыыны Орлан Базырович дүрген тып шиитпирлээш, төөгүде эң баштайгы физика-математика угланыышкынныг классты ооң удуртулгазы-биле ажыткан бис. Ооң баштайгы доозукчуларының аразында физика-математика эртемнериниң кандидаттары А.И. Сотников, М.Г. Пашкевич дээш оон-даа өскелер ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларында эки ажылдап чоруурлар. Оларның хөй кезии физика-математика салбырын доозуп, республикавыстың өөредилге черлеринде ажылдап чоруурлар.
Орлан Базыровичиниң чуртталгазының өзээ болган эң-не кол кылган ижи — информатика кафедразын ажытканы Кызылдың башкы институдунуң төөгүлүг арыннарында балаттынмас байдал, барымдаа болуп артып калган. Ол шагда компьютерни өөредилге-кижизидилге ажылынга ажыглаары дээрге чаа базым турган. Ону изээн кижи ылап-ла Орлан Базырович деп чугаалаар болза, меге эвес. Чүге дизе ынчан ол талазы-биле О.Б. Бузур-оол эң мурнакчы специалист, каш базым бурунгаар көөр стратег турганы чугаажок. Ооң удуртулгазы-биле факультет база университет бүгү ажыл-агыйның салбырларын компьютеризастаар талазы-биле дидим базымнарны кылган.
Ооң чогаадып кылган эгелээшкиннери бо хүннерге чедир университетте ажыглаттынып турары өөрүнчүг.
Стратегтиг айтырыгларны шиитпирлеп турган
Орлан Базыровичиниң ажыл-ишчи шыдалдары ол факультеттиң деканы, а ооң соонда проректору база ректор апарганда дыка иле дештип үнүп келген. Кандыг-даа бедик эрге-дужаалга тургаш, ол адыыргап, янзыыргап, саазыннарның харыызынга дүрген харыы бербейн турбаан, шалыпкын шиитпирлеп кааптарын кижи кайгаар.
Факультеттиң деканы апаргаш, дыка кыска үе дургузунда хөй-хөй стратегтиг айтырыгларны шиитпирлеп турган. Чижээлээрге, адыр бүрүзүнүң ажылдакчызынга функционалдыг хүлээлгелерин ажылдап кылгаш, ону коллектив-биле сайгарып көргеш, ол дораан шиитпирлеп кааптар турган. Ол бүгүнү «Өөредилгени организастаарынга методиктиг сүмелер» деп номчугашты парлап үндүргеш, университеттиң адырларынга тарадып, таныштырып эгелээн. Аңаа даянып алгаш, бисте өске-даа инструктивтиг сүмелер чаарттынып чогааттынган. Бо хүннерде ону бис ажыглап, башкының чогаадып кылган дүрүмнериниң шынын ам-даа ажыл-агыйда бадыткап турар бис.
Орлан Базыровичиниң удуртулгазы-биле факультетке чаа-чаа мергежилдер ажыттынып эгелээн. Ол дээрге математика, физика, информатика, экономиканың школага башкылаашкыны. Ол ону чогаадып кылырда, өске хоорайның мурнакчы башкылары-биле харылзажып, оларның дуржулгазын өөренип көрүп, критиктиг көрүш-биле айтырыгларны өөренип турган. Ол башкыларның чамдыызы ам-даа бисте ажылдап, лекцияларны номчуп турар. Чижээлээрге, физика-математика эртемнериниң доктору, профессор А.Ж. Жафяров. Ол ам Новосибирскиниң башкы университединде геометрия база математиканың башкылаашкынының методиказы деп кафедрада ажылдап, бисте аныяк башкыларның эртем ажылының удуртукчузу болуп амдыгаа чедир ажылдап чоруур.
Ол үеде Тывага ажылдап турган дээди өөредилге черлерин каттыштырар белеткел ажылын чорударынга Орлан Базыровичиниң үлүг-хуузу эң-не үнелелдиг болган. Ынчангаш Тываның күрүне университединиң ректорун соңгуур хуралга Орлан Базыровичиниң тиилеп алганы анаа эвес.
Бо хүннерде физика-математика салбырының тургустунганындан бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттирип тургаш, Орлан Базыровичиниң дугайында хөй-хөй башкылар, ооң өөреникчилери база коллегалары сактыышкыннарны чугаалап турганнар.
Эң-не кижизиг, топтуг-томаанныг, ажылынга, эртеминге бердинген эживис, ТывКУ-нуң ректору база физика-математика салбырының деканы, информатика кафедразының эргелекчизи болуп ажылдап чораан Орлан Бузур-оол төөгүнүң балалбас арыннарынга артып калганы өөрүнчүг болгаш чоргааранчыг-дыр.
/ Надежда КАРА-САЛ,
ТывКУ-нуң математика кафедразының доцентизи, педагогика эртемнериниң кандидады.