2024 чылды РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан. Чыл дургузунда бүгү чуртта үлегерлиг өг-бүлелерни шаңнап-мактап, янзы-бүрү фестиваль-мөөрейлерни, хемчеглерни организастап турар.
Ажы-төлдүң кижизидилгези, келир үези өг-бүледен дөстелип үнер. Өг-бүле – ниитилелдиң быжыг дазылы. Өг-бүле чок болза, кадык-чаагай ниитилел-даа турбас. «Ажы-төлдүң аас-кежии– ада-иезиниң бот-боттарынга шынчы чоруунда» деп анаа эвес мерген угаанныглар бижээн болгай. Россияның кайы-даа булуңунда ындыг өг-бүлелер бар. Ол – аныяк-өскенниң «өнчүзү».
Тываның кайы-даа сумузунда бүгү назынында эгин-кожа кады чурттап, төрээн черинге төлептиг ажы-төлдү өстүрүп-кижизиткен үлегерлиг өг-бүлелеривис хөй. Оларның бирээзи Раиса Шончалайовна, Валерий Окпан-оолович Ооржактарның өг-бүлези. Олар кайызы-даа Бай-Тайга кожуунга төрүттүнгеш, Кызыл-Даг ортумак школазын 1972 чылда доосканнар.
Олар чалыы шаанда-ла танышкаш, школаны дооскан соонда, Кызыл хоорайга студентилей бергеннер. Раиса Шончалайовна Кызылдың садыг-саарылга техникумун, а Валерий Окпан-оолович Кызылдың уран чүүл училищезиниң чурулга салбырын доосканнар. Валерий Ооржак ортумак өөредилге черин дооскаш, шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, келгеш, Тываның күрүне институдунуң 3-кү курузунга өөренип тургаш, 1977 чылда өг-бүле тудуп, куда-доюн эрттиргеннер. Оон бээр 47 чылдар шуужуп эрткен. Ынча чылдар дургузунда өг-бүлениң амыдыралынга чүү турбаан дээрил? Олар ийи оолду, ийи кысты төрээш, төрээн чериниң төлептиг хамаатылары кылдыр кижизидип өстүргеннер.
«Ол үении-биле бөдүүн куда дүшкен. Раиса Шончалайовнаның ада-иези Кара-Хөлге чурттап чораан. Келин кысты оон барып алган бис. Ынчангы үениң кончуг дээн чиик-каразы «Мосвичиге» келинни эккелген. Төрелдери чүък чүдүрер автомашинаның кузовунга долдур олурупкан, ыр-шоорлуг, омак-хөглүг келген чүве. Авамның садып берген бажыңының хериминиң иштинге куданы дүжүрген. Улаштыр ол бажыңга чурттай бердивис. Өг-бүлевистиң таваа аңаа салдынган. Ол үеде бажыңны эр кижи, кыс кижи өг иштиниң эт-севин харыылаар турган чүве» — деп, Вавлерий Окпан-оолович сагынды.
1984 чылда Валерий Окпан-ооловичини чурт үлетпүрүнүң сайыдының оралакчызы кылдыр депшиткени-биле аныяк өг-бүле Тываның төвү болур, найысылал Кызылче көжүп киргеннер. Хоорайга көжүп келгеш, Раиса Шончалайовна Тывастат эргелелинге экономист болуп, ажылдап киргеш, ол-ла организацияга 30 ажыг чылдар дургузунда ажылдаан.
Раиса Шончалайовна ада-иезиниң беш ажы-төлүнүң дун кызы болгаш дуңмалары дээш кезээде-ле харыысалгалыг чораан. Ада-иези улуг кызын өглээн соонда, өске өртемчейже чоруй баарга, ол кады төрээн дуңмаларын, ажы-төлүнүң аразынга кады өстүрүп, «бут кырынга» тургускан.
Ооржактарның дөрт ажы-төлүнүң үжү дээди өөредилге черин кызыл диплом-биле дооскан дээрге-ле, оларның бичии күрүнезиниң найыралдыын, күчү-күштүүн бадыткап турар. Кайызы-даа ада-ие хүлээлгезин өй-тавында, чедиишкинниг күүседип, тус-тузунда өг-бүледе туружун шын билип чораанында.
«Ажы-төлдүң эки өөредилгезинге, чедиишкининге өг-бүлениң салдары дыка улуг. Уруглар садынга, школага башкылар уруг-дарыгны кижизидип, өөредип-ле турар ыйнаан. Ынчалза-даа чаш уругнуң алызында чедиишкини өг-бүледен дыка хамаарылгалыг деп бодаар мен. Ажы-төлүвүс элээди турда-ла, күш-ажылга өөредип чораан бис. Көдээде кырган-ачазының аалынче чорудуптар турдувус. Аңаа барып, ажылдың кандыызын-даа кылып өөренип алырлар.
Өгнүң эр ээзи аалынга олурбас, ажыл-хожулдап, сургакчылап-даа чоруй баар. Ынчангаш уруг-дарыг кижизидилгезинге эң-не кол рольду ие кижи ойнаар-дыр ийин. Ажы-төлүмнүң бурган ачызында эки, төлептиг кижилер болуп чоруурунга өөрүп чоруур мен. Канчаар-даа бодап, шинчилеп кээримге, авазының кижизидилгези кончуг улуг рольду ойнаан. Ол үеде мен күрүне ажылы дээш үргүлчү-ле өгге олурбас, чоруп-ла каар турдум. Өөм иштиниң чүгле бодунуң ажы-төлү эвес, а өскүс дуңмалары база турган болгай» – деп, Валерий Окпан-оолович уругларының авазынга бедик үнелелди берди.
«Буянныг өгге чон чыглыр, будуктуг ыяшка куш чыглыр» деп тыва улустуң үлегер домаанда дег, Раиса, Валерий Ооржактарның аал-ораны буянныг өгге хамааржып чоруур. Олар чүгле чоок кижилеринге эвес, эш-өөрүнүң дөргүл-төрелинче-даа холун сунуп, ачы-дузазын кадып чоруур буянныг өг-бүле.
«Ажылдааш, сургакчылааш, чанып кээримге-ле, бажың долу кижи болур турган. Ажыы-биле чугаалаар болза, амыдырал «хайнып» турар оран-сава деп болур. Ол дээрге уругларымның авазының эвилең-ээлдээ, хүндүлээчели-дир ийин» – деп, Валерий Ооржак чоргаарал-биле чугаалаар.
Улуг оглу Орлан Кемерово хоорайның Медицина акадмемиязын кызыл диплом-биле дооскаш, улаштыр ол-ла хоорайда кезер эмчи болуп ажылдап чоруур. Орлан Ооржактың ажылдаар чериниң удуртулгазындан ажылынга бердинген, кижизиг оолду өстүрүп кааны дээш өөрүп четтиргенин илереткен хүндүлел бижиктер-даа, чагаалар-даа үргүлчү кээп турарынга ада-иези өөрүп, чоргаарланып, чалбарып, тейлеп чоруур. Орлан Валериевич Кадык камгалалының тергиини деп хөрек демдээниң болгаш Кемерово облазының улустуң эмчизи, РФ-тиң алдарлыг эмчизи дээн ышкаш бедик шаңналдарның эдилекчизи. Өг-бүлелиг. Бир оол, бир кыстың ынак ачазы.
Ийи дугаар кызы Долаана Сарыглар Пермь хоорайның юридиктиг академиязын дооскаш, баштай секретарьлап, оон прокурорга, судьяга дузалакчылап ажылдаан. Амгы үеде арбитраж шүүгү черинде судья болуп ажылдап чоруур. Өг-бүле туткаш, үш ажы-төлдүг болган.
Үш дугаар кызы Тамила Ондар Тываның күрүне университединиң юридиктиг факультедин кызыл диплом-биле дооскаш, хөй шаңнал-макталдыг ажылдап чоруур. Амгы үеде Росхереглелхайгааралдың эпидемиологтуг төвүнде ажылдап чоруур.
Хеймер оглу Омар Ооржак Уралдың юридиктиг академиязын кызыл диплом-биле дооскан. Кемеровонуң федералдыг, кассационнуг шүүгү албан-черинде судья болуп ажылдап чоруур. Ийи оолдуг, бир кыстыг.
«Мен бодаарымга, аас-кежиктиг чуртталгага, чурттуң сайзыралынга, күрүнениң хөгжүлдезинге эң-не кол черни өг-бүле ээлеп чоруур деп санаар мен. Өг-бүлеге кижизидилгеден шынарлыг мөзү-бүдүш бүдер. Шак ол мөзүлүг кижилер эки ажылдаар-ла болза, ажылдаан чери-даа, чурту-даа сайзыраар. Ынчангаш РФ-тиң Президентизи В.Путинниң 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаанын чүүлдүг деп санаар мен» – деп, Валерий Ооржак чугаалады.
Ооржактарның үлегерлиг өг-бүлези боттарының ажы-төлүнге дег, өске аныяктарга база кызымаккай, ажыл-ишчи амыдыраарын чагып, сургап чоруур. Оларның ажы-төлүнүң ажы-төлү 10 четкен. Амгы үеде Раиса Ооржак хүндүлүг дыштанылгада, ногаа-чимизин тарып, ажаап, уйнуктарын карактажып олурар. Ооң чурттап олурар оран-савазының девискээри безин арыг-силиг, уруглар садының хериминиң ишти дег чүзүн-баазын чечек-чимис-биле долган. Ол дээрге өгнүң херээжен ээзиниң өг-бүлезинге ынакшылында, бүдүштүүнде. «Бүдүштүг херээженниң үнези эртине даштардан бедик» деп анаа эвес чугаалаар болгай. Ынчангаш ону ажы-төлү, алган эжи мактап ханмас дээрзи билдингир.
«Өг-бүле туткан соонда-ла, ол-ла чүгле өг-бүлези дээш чурттап кириптер. Өг-бүлезин хүндүлээр-ле болза, бодунуң ада-өгбелерин, ада-иезин хүндүлеп чорууру ол. Кады чурттаан эжин, ажы-төлүн хүндүлээри кончуг чугула. Ажылдаар, өөренир, сайзыраар!» — деп, Валерий Ооржак амгы үениң аныяктарынга чагыыр болду.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
"Шын" №62 2024 чылдың август 17