“Шын” солун редакциязынга 1979 чылда ажылдап кирген мен. Ынчан редактор Валерий Севильбааевич Шаравии дарга турган. Эң-не баштай солунга подчитчик мергежилге ажылдап эгелээн мен. Мени бо ажылга өөреткен башкым, дагдыныкчым — Тамара Ховалыговна Калчан. Ол хүнден эгелеп мени эдертип алгаш, типография иштинге киирип, солунну канчаар кылып турарын көргүзүп, тайылбырлап, ында чыскаалдыр тургузуп каан “СК” деп улуг линотип машиналарга материалдарны коргулчун-биле канчаар кудуп, өрүүрүн база сонуургатты. Солун үндүрүлгезинде дыка хөй кижи хаара туттунганын эскерип көрген мен.
Ынчан “Шын” солун неделяда 6 катап үнүп турган. Корректорлар 2 сменага. 1 дугаар смена понедельник, среда, пятница хүннеринде, а 2 дугаар смена вторник, четверг, субботада солун үндүрер. Смена бүрүзүнде номчуур 2 корректор, 1 ревизиялап номчуур улуг корректор, 1 подчитчик, 1 үндүрүкчү, 1 курьер – мындыг составтыг ажылдап турдувус.
МОСКВАДАН ТАСС МАТЕРИАЛДАРЫ
Чамдыкта хондур-даа ажылдаар ужурга таваржып турган бис. Чүге дээрге Москвадан ТАСС материалдары кээр, ылаңгыя партияның ээлчеглиг съездилериниң материалдарын солунга чырыдар турган. Баштай-ла ол материалдарны редакцияның очулдурукчулары очулдурар, машинакчылары парлаар, катап-ла редактор, харыысалгалыг секретарь номчаанының соонда, типографияның линотипистери келген оригиналдарны линотип машиналарга коргулчун-биле одуруглар кылдыр кудуп өрүүр. Оон улаштыр ол одуругларны метранпаж алгаш, солун арны кылдыр белеткеп каан демир рамаларга чыскаар. Материал бүрүзү эгелерлиг болур. Эң сөөлүнде солуннуң бир арны белен кылдыр чыскааттына бээрге, кара будук-биле чаггаш, корректорларга базып бээр. Корректорлар частырыгларын эткеш, база-ла линотипистерге эдер кылдыр аппарып бээр. Бо ажылды көрүп турарга, дыка солун. Тускай хепке кудуп каан шөйбек коргулчунну (чушканы) линотип машиналарга аскаш, ужу изиг паш ышкаш савага чедип турар кылдыр азып каан турар. Кажан коргулчун одуругларны өрүп олурда, ол азып каан коргулчун боду-ла аяар бадып турар.
Ынчап-ла каш катап эдип, номчуп турганывыстың түңнелинде солун арны частырыг чок апаарга, редакцияда дежурный редакторга, харыысалгалыг секретарьга чедирер. Олар номчааш, хынааш, ат салыптарга, бис, корректорлар, ат салыр бис. Эң сөөлүнде ревизиялап номчуур улуг корректор ат салыр.
Ол үеде парлалганың чажыдын хынаар Обллит деп албан чери база турган. Аңаа база хынап көөр, солунга үндүрер-үндүрбес сөстерни солуур азы шуут ап кааптар. Мынчаар-ла бир солуннуң үндүрүлгези доозулганы ол.
Бо ажылдап чораан үемде улуг арга-дуржулгалыг, солунга үр үеде ажылдап келген хоочуннар-биле кожа ажылдап, оларның арга-дуржулгазын шиңгээдип, өөренип ап чораанымга чоргаарланып чоруур мен.
Ылаңгыя кады ажылдап чорааным улуг корректорлар: Анай Иргитовна Демир-оол, Севил Хертековна Кара-Сал, корректорлар: Тамара Ховалыговна Калчан, Оюмаа Байкараевна Тас-оол, Любовь Чүдек-ооловна Бады-Сагаан, Зинаида Дакаевна Монгуш, Лариса Долзатовна Даржай, үндүрүкчүлеп (выпускающий) ажылдап чораан Таисья Салчаковна, ол ышкаш редакцияга үр чылдарда машинакчылап ажылдап чораан Күнзеңмаа Шаңмаковна Монгуш, Антонина Аржакова (орус омактыг хирезинде тыва сөстерни шын кылдыр боду-ла парлап кааптар турган), Раиса Дакаевна Донгак, Лана Кызыл-ооловна Байкара дээш оон-даа өскелерни маңаа демдеглевес аргам чок.
Күнзеңмаа Шаңмаковна парлаттынып орда, чанынга көрүп туруксаам кээр, чүге дээрге дыңнап турарга, хөгжүм херекселинге ойнаан ышкаш аялгалыг дыңналыр.
Пенсия бетинде кады ажылдап чорааным эштерим, дуңмаларым Вера Быйымбаевна Монгушту, Елизавета Маадыевна Барысканы, бухгалтер Людмила Монгушевна Далааны, Надежда Санчыдаровна Эргепти, Вера Ооржаковна Кууларны канчап уттур боор.
ЦИНКОГРАФИЯ
Бистиң, үндүрүкчүлерниң, дорт хүлээлгевис — редакциядан солунга салыр чуруктарны алгаш, типографияның цинкографтарынче дужаар, а ында цинкографтар ол чуруктарны цинк пластиналарга кылыр. Ол дээрге дыка нарын берге болгаш кадыкка хоралыг ажыл. Ында ажылдап турар улусту көөрге, аажок кылын брезент фартуктарлыг, электриктерниң ышкаш кылын резин перчаткаларлыг боор чораан. Үндүрүкчүлер ол пластиналарда кылып каан чуруктарны метранпажка аппаар. Метранпаж ол демирде чуруктарны солунга салыр хемчээли-биле демир кезер станокка кескеш, солунга салыр. Ынчангаш-ла ындыг боор, типография ажылдакчыларынга сүт, кефир аймаа үлеп турар. Ол хамаанчок шаанда типография иштинге газтыг суг кудуп ижер автомат база салып каан турган чүве.
КАСКА БӨРТТЕР КЕДИП АЛГАН КАРА ЭРЛЕР
“Шын” солуннуң улуг юбилейиниң бүдүүзүнде кады ажылдап чорааным, сменщик акым Оюн Хавынаевич Опеен-биле болган солун, каттырынчыг болуушкунну, ужуралды сактып келдим. Ынчан иелээ үндүрүкчүлеп ажылдап чораан үевис чүве.
Бир эртен смена хүлээп чедип кээримге, Оюн Хавынаевич аажок муңгараан чоруп тур. “Чүү болду, акый?” – дээримге, “Нефтяниктер чуруу салыр турган чүве-дир, мен артистер чуруу салдырып алган болдум ышкажыл, дуңмам” – деп бо. “Канчап хынап көрбээниңер ол?” – дээримге, “Баштарында каска бөрттер кедип алган кара эрлер-ле чораан, оларны артистер деп кым билген боор. Бо даргалар мени аажок аттынып-кончуп турлар ышкажыл” — дээрге, акыйны оожуктуруп алдым. Үнүп келген солунну алгаш, ылавылап топтам көөрүмге, шынап-ла, Армен Джигарханян артист бир эштиг үнүп келген болду. Чүгле бо эвес, курьерлер-биле база дыка чаптанчыг, каттырынчыг чүүлдер болгулаан чүве.
Бо “Шын” солунга ажылдап келген үемде коллективтиң эптиг-демниин, оюн-баштаан магадаан мен. Кышкы үеде редактор Валерий Севильбаевич баштаан, шупту даргалар девискээрниң харын аштап-ширбиир дээш туруптар. Оон редакцияның узун коридорунга чыскаалыпкаш, эртенги сула шимчээшкиннер кылып, зарядкалаар турган бис.
Редакцияга болуп эртип турган шашки, шыдыраа маргылдааларынга, субботниктерге, шефтерге база идепкейлиг киржип чоруп турганывысты ам кээп сактып олурар-дыр мен. Байырлалдар таварыштыр делгелгелерге аргаан-даараан хептеривисти, быжырган, хайындырган аъш-чемивисти делгеп салып-даа турдувус.
“СОЛУНЧУ” АГИТБРИГАДАЗЫ
Ам “Шынның” “Солунчу” агитбригадазының дугайында сактып бижип көрейн. Ынчан редакторувус Владимир Федорович Чадамба боду баштааш, чоокку районнарже концерт көргүзүп, үнүүшкүннерни кылып турган бис. “Солунчу” агитбригаданың киржикчилери база-ла журналистер, даргалар боттары, оларның аразында бис, корректорлар, база чоруп турган бис. Концерт программазы солун, жанрда: чаңгыстың ыры, шүлүк, басня, фельетон, оолдар, уруглар ансамбльдери дээш, чүнү чок дээр. Чижээлээрге, журналист Шаңгыр-оол Андреевич Доржу бодунуң чогаатканы “Чылгычының ырын” бадыра бээрге, дыңнаксанчыг-ла! Агитбригада удуртукчузу, баянизи фото-корреспондент Виктор Кара-Сал боду ырлавышаан, орус-тыва-даа ырыларны үдеп турда, магалыг. Артистеривисти адаптайн: Ирина Бюрбю, Валентина Сат, Зинаида Дакаевна, Елизавета Барыска, Надежда Эргеп дээш оон-даа өскелер.
Каяа-даа баарывыска, “Шын” аалдап келген дээш аяк шайын, аъш-чемин делгеп алган бисти чылыг уткуп, үдеп турарлар. “Солунчу” агитбригада чүгле концерт үндүрери-биле кызыгаарланмайн, чон-биле ужуражылгаларны эрттирип, солун чагыдылгазын база кылып, солуннуң тиражын улгаттырып ап турган бис. Дыштаныр хүннерде тайга-таскылче агаарлап үнүп, каттап, мөөгүлеп-даа чоруп турдувус.
Хоочун “Шын” солунувустуң 100 харлаар юбилейиниң бүдүүзүнде солунга ол өйде ажылдап чораан редакторларывыска, журналистерге, солунга кады ажылдап чораан эш-өөрүмге, амгы үеде “Шында” ажылдап чоруур аныяк коллективке, редактору Сайлык Николаевна Монгушка кадыкшылды, аас-кежикти, ажыл-агыйынга чедиишкиннерни, өөрүшкү-маңнайны, солуннуң тиражы ам-даа немежип-ле турар болзун, номчукчулар, бижикчилер хөй-ле болзун деп алгап-йөрээп, улуг юбилей таварыштыр шуптуңарга байырым чедирип олур мен.
Елена СЕВЕКПИТ, “Шынның” хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
"Шын" №13 2025 чылдың апрель 10