Эживис боду кадык камгалал шугумунга назынының 45 чылын тураскааткан, ооң иштинде дүрген дуза чедирер станцияга фельдшерлеп, тергиин специалистер-биле ажылдап чораан: кол эмчи Михаил Шабаев, коллегалары Г.Д. Абдулина, Е.П. Чуглур, А.Н. Худяков, Чамзырын Уйнук-оол. Дуржулгалыг эмчилер-биле кады ажылдап, арга-мергежилди ап, аарыг кижилерниң амы-тынын ап, дузаны чедирип, бичии чаштарның хин-авазы болуп, улуг-даа улуска эмчи дузазын чедирип чораан. Ажылынга харыысалгалыг, билиг талазы-биле шыырак боорга, берге байдалдыг улусче чалалгаже диспетчерлер Марта Алексеевнаны чоргузар турган. Дамыры тывылбас кижилерниң дамырын Марта Алексеевна часпас адыгжы дег дораан тывар.
Бригадага кады ажылдап чораан эштери – А.С. Козлова, Л.И. Кольцова, Роза Конгар-Сүрүн, Тамара Ооржак бо-ла эжин сактып, аңаа чоргаарланып, арга-сүмени-даа ап турганын чугаалажырлар. А кудумчуга таваржы бээр улус болганчок өөрүшкүзүн илередип мендилежир чораан.
Өөнүң ээзи Дадар-оол Авыр-оолович көдээ ажыл-агый шугумунда дуржулгалыг специалист, кол зоотехниктеп чораан. Ооң малдың уксаазын сайзырадыры-биле арга-дуржулга солчуп, Чита, Бурятия, Киргизия, Казахстан дээш сургакчылап чораан чери-ле хөй. Тывазының иштинге барбаан, четпээн чери чок-ла боор. Уруу Долаана – билдингир журналист. Оглу Мөңгүн-оол – ОМОН-га ажылдап турган, ажыл-албанының аайы-биле Чечен Республикага албан-хүлээлгезин күүседип тургаш, амы-тынындан чарылган. Ол кончуг чараш, шевер, спортка ынак, хостуг хүрешке спорт мастери чораан.
Өг-бүлелеривис-биле дыка найыралдыг эдержип чораан бис. Кады аржааннаар, каттап-мөөгүлээрде, демнежип алгаш чоруптар, арт кырынга дыштанып, агаарлап, чемненип, ырлажып, солун чугаалар дыңнап, эки-бакты үлежип чораанывыс магалыг.
ШКОЛАЧЫ ҮЕЛЕР
Школачы чылдарывыста Төре-Хөл кыдыынга малчыннарның хой кыргыыр үезинде хой-өшкүлер анайларының дүгүн хол хачызы-биле кыргыжып, дузалажыр турган бис. Оон холдарывыс суглаңгылай бээрге, хөлге эжингеш, изиг элезинге холдарны суптар, суглаңгы дештип, экирий бээр. Чайны Төре-Хөлге, кааң аяс хүннерде хөлге эштип, шымнып, ыяңгылыг ырларны ырлап чордувус. Ол чоок-кавы аалдарның уруглары дөгере чыглып кээр. Хөлдүң чиңгелей берген чери – Чиңге Сукпак ужунда моол аалдарның инек, аъттары, хойлары оъттап чоруур. Дужунда моол кыстар ырлажы бээрге, тааланчыг, чараш, эргим-даа боор чүве. Бис моолдаар болгаш, ырының утказын билиптер бис, база ырлажы бээр бис.
Оон удаваанда сиген кылыр малчын акыйлар биске дузалажыр силер дээш Марта биле мени поварладып каан. Бригадири Буду Седээ акый. Поварлар чем белеткеп эртен эрте турар бис, а сиген кезер, кургадыр, бөлер акыйлар ажылдап чоруптар. Оларның аразынга чаңгысклассчы эштерим база турган, оларның бирээзи Сергей (Даш-оол Иван). Хөлден суглап алыры ырак – аътка шанактааш, азы тракторга эккээр. Чайгы дыштанылганы ынчалдыр ажылдап чайлааш, күзүн ажылдаан акшавыс-биле школага кедер форма, номнар садар, артыкшылы-биле хол шагы дээш, хереглээн чүүлдерни садып алыр.
БУДДИЗМНИҢ ОРУУ-БИЛЕ
Марта Алексеевна шажын-чүдүлгеге аажок хүндүткелдиг кижи чораан. Буддизмниң эге өөредилгезин кады ажылдап турган коллегазы Кара-Сал Владимир өөредип, тарадып эгелээн, оон Марта Алексеевна база өске-даа уруглар боттуг дузаны өскелерге чедирип, сонуургап чорааннар. Рабочая 97-де “Манджушри” деп буддисчи төпте Джампа Тинлей деп төвүт лама башкының философчу өөредилгезин өөренип турган. Төптүң турар бажыңы бичии боорга, чанынга улуг бажың тудуп эгелээрге, шупту демниг дузалажып, тудугжу оолдарны ээлчежип чемгерип, аъш-чем садып, акша-төгерикти чыып дузалажып турган бис. Оларның эң-не активчизи, ыраккы Каа-Хем суурдан аъш-чемин, хоюнуң эъдин хайындырып эккеп турган эживис Марта Алексеевнаны амдыгаа чедир сактып чоруурлар. Эжимниң кылып, даарап каан “Ларе” деп адаар торгу пөзү бурганнар кырында ам-даа хевээр.
2018 чылда чайгы үеде Байкал хөлдүң кыдыында Ретрит төвү “Заречье” чораан бис. Ынчан эжим Марта Алексеевна, педиатр эмчи Лилия Оолаковна Хертек уруу-биле Абакан четкеш, поезд-биле чорупкан бис, өскелери “ГАЗель”-биле четкеннер. Улан-Удэге келгеш, дораан-на “Иволга” хүрээзинче чоруптувус, аңаа аалчылар бажыңынга барып, хонуп, чунуп, амырап, ол хүрээни долганып, арамайлап, лама башкыларның айызын албышаан, Заречьеге эки чедип келдивис. Заречьеде тускай бажыңнар бар: Москва, Санкт-Петербург, Уфа, Красноярск, Ростов-на-Дону, Сочи, Калмыкия, Бурятия, Тыва дээш. Бис тываларның бажыңынга, чамдык эштеривис майгынга чурттап турган. Столоваяга чемненип, лекцияларны дыңнап, практикалап, солун ужуражылгаларга таваржып... үе эрткени безин билдинмээн.
Ол чылын бистиң өскен-төрээн суурувус Булуң-Бажы (Сылдыс) 70 харлаан. Байырлалга эжим уруу Долаана-биле четкеш келген. Төрел-дөргүлү, эш-өөрү, чалаткан аалчылар көвей болган. Аъш-чемни, конфеталарны үлеп, концерт, байырлыг кежээни дыңнап, дыка өөрээн, күзели ханган келген кижи. Билген-даа ышкаш, бүгү-ле кылыр чүүлдерни шудургузу аажок кылып четтигипкен.
ШЕВЕР ХОЛДУГ...
Бодунуң даараан, аргаан хептерин делгелгелерге бо-ла салыр, чаңгыс эвес удаа тиилелгени чаалап ап чораан. Концертке танцы-самга доктаамал киржир – хоорайның хоочуннарының бот-тывынгыр 9 ансамбльдериниң хөгжүмчү бөлүүнүң идепкейлиг киржикчизи. Эш-өөрүнүң кедер костюмнарын даарап, каастап чораан. Ооң удуртукчузу Валентина Торукпаевна эживисти үнелеп, хүндүлеп, чылыг-чымчак сөстер-биле сактып чугаалаар.
Бодунуң иштики делегейи арыг, улусту кончуп, эки-бак сөглевес, оожум-топтуг. Кандыг-даа берге чүүлдерге шыдамык. Ажылдаан үезинде шаңнал-макталдары эңдерик. Тыва Республиканың, Россия Федерациязының хүндүлел бижиктери, шылгараңгай күш-ажылы дээш медаль-биле шаңнаткан. Россия биле Тываның каттышканының 100 чылының юбилейлиг медалын тывыскан. Дээди категорияның фельдшери, күш-ажылдың хоочуну.
2018 чылда 70 харлаан юбилейин база Бай-Талга улуг субурган тутканын демдеглеп, эң-не чоок улуг улустарын чалааш, эрттирген кижи.
Эживистиң юбилейинде мынчаар сактып, шүлүктеп ырлажып турдувус.
Чараа-думавыс шүжүледи тырта-тырта,
Шалбаа-хөөлбекти мажылады сүзе-сүзе,
Чаъс-чайык эгезинде суг үне халыжып,
Чанагаш-үчүген эчиктенгилеп,
Анай-кара чажывыстан тура-ла бис
Найыралдыг ойнап-хөглеп өстүвүс, эш!
Ава-ача, акы-угбаларывыс хөөкүйлер,
Аал-ораны кожа-хелбээ болгулааш,
Аралажып, үнчүп-киржип шайлашкылап,
Аажок-ла найыралдыг чорааннар аа!
Ада-өгбелеривис шак ол найыралын
Ажы-төлдери, бис, уламчылап арттывыс-даа…
Ээр-дагыр: дыйлаңнады агып баткан
Эрзин хемге эштип, чунуп сериитенип,
Оон чараш хевис ышкаш ногаан
Ортулуктар, алаактарын эргий кезип,
Аңдааштанып, дешкилежип,ырлап хөглеп,
Лапту, бөмбүк, чарыш ойнап, кадарчылап…
Харны немеп, класс дөгүп орза-орза,
Кады-ла бо өзүп келген болчук бис чоп…
Шала шымбай кызыжактар апаргылааш,
Чажыттарны сымыранчып эгелээн бис.
Оолдарны суг: одап-саарып, сорттап, шилип,
Олургулаар ышкажык бис, але, Марта?
Улуг-хенче биче шаавыс уттуп каапкаш,
Уявыстан ужуп тарап эгелээн бис.
Өндүр төпче Кызылдыва, эмчи боор дээш,
Өөренип чорупкан мен, эжим арткан.
Онза чараш кызымак бооп өскен Марта
Он-на бирни дооскаш, көдээ ажыл-агый техникумунче кирген
Ветеринар практиказын эртирер дээш,
Берзенипкен эрес-кежээ чоруп турган.
Энерелдиг Эрзин суурда Мартага тааржыр
Эштер, өөрлер, эрес эрлер эмге сан чок
Каттыраңнаан карактарлыг шоваа кысты
Кайгавас-даа күзевес-ле оол шуут чок!
Кайызынга чогум черле борбак чүрээн
Хайырлаптар аай-бажы тывылбайн,
Ынчап турда, ырак Хемчик бажы чурттуг
Ылап онза, узун кара оол келген…
Мартаның ажылының аайы-биле
Маңаа чайын практика эртирер дээш
Улан-Уде хоорайында институттуң
Улуг курсчу сургуулу боор оол болган
Каттыраңнап, хүлүмзүрээш, ээлдек-чымчак
Карактарын Мартаже углаптарга,
Уяралдан, таалалдан сүүрээделден
Уруг чүрээ ушта халыыр чыгыы болган.
Чугаалажып, таныжарга, олар ийи
Чурталгага бурган чаяан тааржыр болган
Ийи чүрек кыптып үнген чалбыраажы
Изиг от бооп, ынакшылче шилчий берген…
Оон бээр-ле олар ийи коштанчыпкан.
Ол-ла хевээр адырылбас дуңзалашкан.
Тускай эртем дооскулап ап, күзел четкеш,
Тулдур чурттап, ынакшылга таалап чораан.
Акша-көптүг, эттиг-септиг, эштиг-өөрлүг.
Эмчи фельдшер ажылынга бистиң Марта
Эмин эртир таарышкан кижи болган.
Чеже-чеже аарыг улус тынын ап,
Четтиргенин илередип, өөрүп чорлар.
Талантызын канчаар силер, кижи кайгаар -
Талыгырда Алжирге суг танцылап чедер часты.
А бистер: дуңмалары, өңнүктери, хоочуннары
Аралажып, хөөрежип чурттап чор бис.
Күзээривис чүү деп дизе:
Хүлүмзүрүг арыннардан дүшпес болзун.
Чуртталгаңар кезээде-ле сагыш ышкаш
Чуртаксанчыг, солун аяс чаагай болзун.
2019 чылда октябрь 17-де кежээ эживистиң байдалы бергедээн – ханының базыышкыны улгадыр кижи. Эмнелгеге чогуур дузаны чедирип турбуже, 4–5 дугаар хонукта эживис одунмайн барган. Чүректиң дамырлары часты бээрге, (предсердиеге) хан чыдыптар, кончуг нарын байдал болган. Ынчалдыр октябрь 22-де эживис улуг уйгузун удуй берген.
Ам-даа чуртаан болзуңза деп,
Авыралдап бодап чор бис,
Ынчалза-даа, өршээ-өршээ, өрү тейлээйн,
Ырак-чооктан чонуң чыглып,
Бурган чаяан орууң актап,
Буяныңны маанай номнап, сактып турлар.
Салгалдарга хуулуп дамчыыр
Бурунгуларның сүзүглели
Чаңныкталган диңмиреп тур,
Сээң чоок, ажык, арай уян хүлүмзүрүүң,
Сеңээ душкан эштериңниң сеткилдерин
Сериин хат дег секпередир домнаар чорду.
Эмчи эжи Нина ОНДАР.