Артист Михаил Пуговкинни танывас кижи чок дизе, частырыг болбас. “Свадьба в Малиновке” деп кинокомедияда хөглүг-омак хоочун солдаттың ролюнда овур-хевири-биле артист көрүкчүлерниң сагыш-сеткилинге уттундурбас бооп артып каан.
Михаил бичиизинден-не ырлаарынга, танцылаарынга ынак чораан. “Бо оолчугаш артист боор” деп ооң төрүттүнген чери Кострома уездиниң Рамешки суурнуң чурттакчылары чугаалажыр турганнар – ол-ла олчаан болган. 1938 чылда ада-иези Москваже көжүп кээрге, 16 харлыг оол заводка ажылдап кирип алгаш, кежээлерде драма бөлгүмүнге барып турган. Бөлгүмнүң шиилериниң бирээзин кино режиссёру Григорий Рошаль душ бооп көрүп чеде бергеш, ойнап турган оолдуң талантылыын магадааш, “Дело Артамоновых” кинода танцы-самга ынак садыгжының ролюн ойнаарынче чалаан. Бо кинону 1941 чылдың июнь 22-де тырттырып доозуп турда, фашистиг Германия Совет Эвилелинче халдаан деп медээ дыңналып келген. Ооң соонда бир ай эрткенде, июль 7-де, 17 харлыг Михаил фронтуже эки тура-биле чорупкан. Назы-хары шеригже алырынга арай элек боорга, ону Москваның улусчу ополчениязының 6-гы дивизиязының 1-ги адыгжы полугунга киирип каан. Ельнин операцияга киржип турда, ооң шериг кезээ немец шериглерге бүзээлеткен. Орлан-эрес солдат Пуговкин бүзээлелден боду үнүп шыдаан. Эрес-дидим солдатты 353-кү адыгжы дивизияның 1147-ги полугунуң разведчиги кылдыр чоруткан. Мурнуу фронтуга тулчуп тургаш, 1942 чылдың авгус айда Ворошиловград (амгы Луганск) хоорай чоогунга тулчуушкунга будунче аар балыглаткан. Аар-берге тулчуушкуннар үезинде таптыг эмнеттинмээн буду ириңнелип, гангрена эгелээн. Тбилиси хоорайда госпитальга эмчилер ооң будунуң гангреналаан кезиин сөөгүнден одура кезип кааптар деп баарга, “Кино артизи болур салым-чолумга шаптыктавайн көрүңер” деп чанып эгелээн. Дайын мурнуу чарыында киноларга улуг эвес рольдарга ойнап четтигипкен Пуговкинниң будун одура кеспейн, эмчилер ооң будунуң эът-кежин кезип эмнеп кааптар аргалыг болганнар. Эмчилер ону шериг албанындан үндүр бижип каапканнар. Фронтучу мен деп Пуговкин шоолуг-ла чугаалавас, чүге дээрге ооң үе-чергези хөй эр кижилер дайынга киришкен деп санап чораан.
Михаил Пуговкин чүгле 3 класс дооскан-даа болза, ону Немирович–Данченко аттыг школа-студияже хүлээп алган. Ооң талантызы шылгалдаларга бедик үнелелди алган-даа болза, марксизм-ленинизм эртемге экзаменнерни дужаап чадап каарга, Пуговкинни школа-студиядан үндүрүпкен.
1944 чылда ону база катап шеригже келдирткен, Ветлуга хоорайда Горький аттыг танк училищезиниң курсантызынга киирген. Училищениң начальниги генерал Фёдор Раевский боду база уран чүүлге хандыкшылдыг болгаш, Пуговкинни училищениң бот-тывынгыр уран чүүл удуртукчузунга томуйлаан. Курсант Пуговкинниң артист салым-чаяанныын көргеш, генерал Раевский ону училищеден үндүргеш, Немирович–Данченко аттыг школа-студияже өөренип киреринге дузалаан. 1947 чылда Михаил Пуговкин школа-студияны дооскан.
Агаар-бойдус бораңнаарга, ол буду ыстап, бүгү назыда аарып келген. Алдарлыг артистиң аарыы чаңгыс ол эвес, чигир аарыындан база Пуговкин аарып чораан. Арага ижип болбас деп эмчилер артиске чеже-даа чагыырга, алыс черле омак-хөглүг, эш-өөрү хөй Пуговкин араганы бо-ла ижиптер.
Кончуг чараш уруг, эрлерниң карактары ону чандыр көрбес, ат-сывы безин бүзүрелдиг кылдыр дыңналыр артист Надежда Надеждина-биле 1947 чылда Пуговкин өгленип алган. Ынчан ооң ат-сураа аажок алгыг-даа эвес, кинога чогаадыкчы ажылы чаа-ла эгелээн аныяк артист турган. Хөй киноларга тырттырар күзели шоолуг-ла шуудавайн турарындан ийикпе азы чараш кадайын өске эр кижилерге хүннээнинден ийикпе, Пуговкин ынчан араганы бо-ла ижиптер чаңчыл тып алган. Шак ынчаар артист чоорту каш хонук улаштыр-даа арагалаар апарган.
Надежда Надеждина биле Михаил Пуговкин 12 чыл кады чурттааш, чарылганнар. Уруу бичии Леночка безин ада-иезиниң чарлырынга шаптык болбаан.
Арагалаар багай чаңчыл Пуговкинниң артист салым-хуузун шуут буурадып кааптар чыгыы турда, эстрада ыраажызы Александра Лукьянченкога ол дужуп, ооң-биле өг-бүле тутканы чаяан болган. Олар 30 ажыг чылдар дургузунда аас-кежиктиг кады чурттааннар. Михаил Пуговкинниң баштайгы кадайы Надежда Надеждинадан уруу Еленаны база азырап чорааннар.
Александра Николаевна ашааның артист салым-чаяанын бедии-биле үнелеп, бодунуң ыраажы ажылын каап, ашаа театрга болгаш кинога ажылдаарынга таарымчалыг бүгү-ле байдалды тургузарын кызып чораан. Чогум-на Александра Лукьянченко-биле өг-бүле тудуп чурттаан үезинде Михаил Пуговкинниң комедия артизи салым-чаяаны чечектелип, “Девчата” (1961 ч), “Дайте жалобную книгу” (1965 ч), “Свадьба в Малиновке” (1966 ч), “12 стульев” (1971 ч) дээш өске-даа элээн хөй киноларга тырттырып, артист ат-алдары алгаан, көрүкчүлерниң сонуургалы болгаш хүндүлели ону бүргээн.
Кадайы Александра Николаевнаның ачызында Пуговкин арагалаар багай чаңчылын кагган, эм оъттар чыырынга болгаш олардан амданныг, кадыкшылга ажыктыг суксуннар кылырынга хандыкшаан. Кино тырттырар черге ол амданныг суксуннарны термостарга эккээр, режиссёрга болгаш артистерге амзадыр турган.
Аар аарыгдан кадайы чок апаарга, Михаил Пуговкин тенек аарый бээр часкан. Ажыг-шүжүгден камгаланыр арганы дилеп, база катап арагалаар апарган. Оон өске аңаа чүү-даа, кым-даа дузалавас кылдыр алдарлыг артиске сагындырган.
Александра Николаевна чок апаарда, Михаил Иванович 66 харлыг турган. Чуртталганың кызыл-хүнү өжүп бар чоруур назыда Пуговкинге кадайының кандыг-даа бергелерни ажып эртип чурттаарының дугайында чагыг сөстери дузалаан. Оларны сактып, улаштыр чурттаарының арга-хоргазын дилеп, курорт хоорай Ялтаже Пуговкин көже берген.
Ялтага чуртталга белен эвес болган. ССРЭ буступ дүшкен ол үеде артистиң банкыларга шыгжаан гонорар акшазы чайгаар-ла эстип каан. Хензиг хемчээлдиг пенсия амыдыралдың хереглелдеринге чедишпес болган. Ынчангаш акша ажылдап алырының аргазын бодап, кино төвү организастап, ону бодунуң ады-биле адап алган. Пуговкинниң комедия артизи ат-алдары аңаа база дузалааны чугаажок. Кино артистери дээш өске-даа ат-сураглыг, чогаадыкчы салым-чаяанныг кижилер-биле ужуражыышкыннарны, чогаадыкчы кежээлерни кино төвүнге Михаил Пуговкин организастап турган. Курортарга, пансионаттарга аалдап барып, ужуражыышкыннарны эрттирип, чон ону утпаанынга база өөрүп чораан.
Октаргайны шинчилеп көрүп турар астронавт эртемденнер сылдыстарның бирээзин Пуговкинниң ады-биле адап, улаштыр тура-соруктуг чурттаар база бир арганы ынак артизинге бергеннер. Чогаадыкчы ужуражыышкыннарны азы кежээлерни Пуговкин доозуп тура: “Күзелдиг кижилер мээң сылдызымга ужуп чедип келиңер, шайлаар бис” – деп чугаалаарынга ынак чораан.
Ялтага база бир ынакшылынга Пуговкин дужа берген. Кызыл-хүнүм имирерген, от-көс дег сагыш-сеткилим хөмүрерген, күш-шыдалым кошкаан деп санап чораан артист база катап ынакшый бергенинге боду безин кайгап каан.
“Союзконцерттиң” администратору Ирина Лаврова ынакшылдың одун Пуговкинниң чүрээнге кыпсып үндүрүпкен. Пуговкин биле Лаврованың ынакшылынга хамаарыштыр чугаа-соот янзы-бүрү болган: оларның чамдыызы Лаврованың оптуг-кажарының, өскелери ёзулуг ынакшыл дугайында.
Кончуг найыралдыг эжи, кино актёру Александр Абдулов: “Ялта чараш хоорай, аңаа дыштаныры таарымчалыг. Москвага чурттаар херек” деп өңнүүнге чугаалаан. Ооң сүмелээни ёзугаар Михаил Пуговкин биле Ирина Лаврова Москваже көже бергеннер.
Москваның Сокольники девискээринге ийи каът, тулган эки, алгыг-делгем улуг бажыңны Пуговкин садып алган. Бажыңның адаккы каъдынга Пуговкинниң бодунуң музейин ажыдып алырын Ирина сүмелээн. А боттары ооң үстүкү каъдынга чурттап турганнар.
2008 чылда Михаил Пуговкинниң чигир аарыы эң аар чадазынче шилчий берген. Аарыг-аржык, мага-боду арган-дорган кылдыр кымга-даа көстүрүн күзевес болгаш, эң чоок кижилеринден өске, кымның-биле-даа ооң ужуражыр хөңнү чок болган.
Ону эжи Александр Абдуловтуң чанынга орнукшудуп каарын өлүрүнүң мурнунда Пуговкин дилээн.
2008 чылдың июль 25-те 85 харлыг Михаил Пуговкин чок апарган.
Абдуловтуң хөөрүнүң чанында хос чер чок боорга, Пуговкинни ооң чоогунга орнукшудуп каан.
Чырык өртемчейден чарлырының мурнуу чарыында, кадыының байдалы дыка багай апарган-даа болза:
– Сөөлгү ролюмну ойнаваан мен дээрзинге черле бүзүревес мен – деп, Михаил Пуговкин чугаалап чыткан – чогаадыкчы ажылынга ооң хандыкшылы ол хире күштүг болган.
“Биография” сеткүүлден Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10