Фронтуга дузазы дээш…

– Тыва чон Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгеге боттарының үлүүн төлептии-биле кииргенин төөгү бадыткаан болгай. Ол дээш бөгүн тыва чон Тиилелге хүнүн улуг чоргаарал-биле демдеглеп, эки турачыларның эрес-дидим маадырлыг чоруун, өгбелеривистиң тылга чаныш-сыныш чок кызымаккай ажыл-ижин сактып, байырлап турар. Сара Монгушовна, силерниң аваңар Чажоң Чозукпановна “Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгеге киирген үлүг-хуузу дээш” деп медаль-биле эң баштай шаңнатканнарның бирээзи болгай. Шудургу, эрес-кежээ, идепкейжи удуртукчу чораан аваңар дугайында сактып чугаалажыылыңарам, аныяк-өскенге кайгамчык үлегер-чижек ышкажыл.

– 1946 чылда Тыва областың бирги Комсомол конференциязы болуп эрткен. Аңаа “Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгеге киирген үлүг-хуузу дээш” деп эң баштайгы медалы-биле шаңнаткан. Ынчангаш аңаа аажок чоргаарланып, сеткил хайныышкын-биле сактып чугаалап чорду. Он чыл болгаш-ла ол медальдың эдеринчилери кээп турар чүве.
Комсомол конференциязынга киржип, Кызылга бир дугаар келгенде, авам биле ачамның солун ужуралга таварышкан төөгүзү бар. Ачам ынчан көдээ ажыл-агый техникумунуң сургуулу турган.

Конференцияның делегаттарын ол өөредилге чериниң ниити чуртталга бажыңы уткаан дээр. Сургуулдарын төрел-дөргүлдериниң бажыңнарынга хонуп алыр кылдыр чоруткулапкан. Авам айтып берген өрээлинге бир орунга удуп хонган мен деп сактып чугаалаар кижи. Эртенинде ээзи мен деп аныяк оол чедип келген-дир. Ачам-биле эң баштай ынчаар ужуражып, душкан улус ышкажыл. Сөөлүнде дыңнаарымга, ачам мынча деп баштактанып орар чораан: “Мээң орунумну ээлеп хонган ийик сен чоп, оон башка ындыг кыс бар деп кайын билир мен”. Ол төөгүзүн сактып, аажок каттыржырлар.

Өске-даа янзы-бүрү шаңнал медальдары хөрек сыңмас болдур ийин. Ынчангаш ававыска чоргаарланып, оон үлегер ап, чагыг-сөзүн дыңнап, эки өөредилгелиг, ажылдан чалданмас кижилер болуп өскен бис.

2015 чылдың январьда, чок апарганда безин, ававыстың алыр турганы “Улуг Тиилелгениң 70 чылы” медальды Тыва Республиканың Чазаа ажы-төлү биске эккеп тыпсып, хүлээдип бергени уттундурбас, кайгамчык өөрүшкү, аас-кежик болган. Ававыстың чырык овур-хевири бисти улам хей-аът киирип, ажы-төлүвүстү – уйнуктарын, салгалдарын чалгынналдырган. Бурган ышкаш буянныг, авыралдыг ававыска кезээ мөңгеде мөгейип чоруур бис.

– Ындыг бедик шаңналды Чажоң Чозукпановнага чүгле хууда хөй мал-маганны фронтуга бергени дээш эвес, а өске-даа күш-ажылчы чедиишкиннерин барым- даалап тывысканы чугаажок. Ол дугайында чүнү онзалап демдеглеп болур силер, Сара Монгушовна?

– Авам хуузунда 18 аътты, 24 инекти, 60 шээр малды фронтуга белек кылдыр берген. Оон аңгыда, аныяк- тар – эш-өөрү-биле демнежип, ырак-узак аалдарны кезип чорааш, фронтуга херек хөй-хөй чүүлдерни чыып, бөлеринге канчаар-даа аажок идепкейлиг ажылдаан. Ол шыңгыы негелделиг удуртукчу чораанын чону билир. Херээжен кижиге суму чагырыкчызы болуп ажылдаары чеже-даа нарын, берге турган болза, хүлээнген ажылы дээш быжыг соруктуун өөрү, чону кайгаан.

– Негелделиг удуртукчу чонун, эш-өөрүн эвилелдеп билир болганы-биле көскү чедиишкиннерни чедип ап турганы ол деп билип олур мен.

– Ындыг, ийе. Херээженнер чөвүлели, көдээ Совет ол үелерде дыка демниг ажылдап турганын дыңнааш, магадап, ынчаар ажылдаар ужурлуг чүве-дир деп медереп билип чордувус. Уран чүүлчү фестивальдар, спортчу маргылдаалар, күш-ажылчы социалистиг чарыштар үзүктелиишкин чок турган. Ол бүгү хемчеглерже суму чагыргазы чурттакчы чон- ну – хоочуннарны, аныяктарны, школачыларны эвилелдеп турганын авам сеткил ханып чугаалаар кижи. Сумунуң кудумчуларының аайы-биле чурттакчыларны янзы-бүрү мөөрейлерге күжүн шенежиринге чаңчыктырган. Ооң түңнелинде Бажың-Алаак сумузундан сөөлүнде барып хөй-хөй ат-сураглыг культура ажылдакчылары, алдарлыг кижилер үнгүлээнин бүгү Тыва эки билир.

Амгы үеде делегейни дескиндир Тывавысты алдаржыдып чоруур чаңгыс чер чурттугларывыс Михаил Айыжы, Кайгал-оол Ховалыг, Надежда Шойгу, Галина Сюрюн, Мөңгүн-оол Ондар оларның авалары мээң авамның салым-чаяанныг үежилери чораан. Бажыңывыс бирде клуб-биле дөмей апаар болгай. Ыр-шоорун ырлашпышаан, сценаже үнер идик-хевин демнежип даарап олурарлар ийик. Салгалдары оларның изеп каан оруу-биле бурунгаар базып, чер-чуртун алдаржыдып турары өөрүнчүг. Чоокта чаа эрткен “Тыва – бистиң өргээвис” фестивальдың дээди шаңналын Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак сумузунуң бот-тывынгыр артистери алганы салгалдарның харылзаазының быжыын бадыткап турар ышкажыл. Чаңгыс чер чурттугларывыстың улуг тиилелгези дээш өөрүп, магадап ханмадывыс.

– Ачаңар Монгуш Көкеевич Бири-Санааны Чыраа-Бажы, Чыргакы чурттуг, Новосибирскиге партияның дээди школазын дооскан, хоочун партия-совет ажылдакчызы, журналист деп эки билир бис, а аваңарның эртеми кандыг ирги?

– Авам черле Бажың-Алаак чурттуг. Ол бичиизинден-не эрес-шоваа болуп, өскен тудум хөй-ниити ажылынга идепкейи бедип, аревэ, комсомол даргалап чорааш, Тывага организастаттынган юристер курузун дооскан. Чөөн-Хемчик кожуунга суд секретарынга, партия райкомунга, Бажың-Алаак суму чагыргазынга ажылдаан. Херээжен удуртукчу чурттакчы чон ортузунга быжыг сагылга-чурумну тудар дээш, коргуш чок ажылдап турганын ам бодап келгеш, кайгаар-дыр мен. Дидим-не-дир.

– Аваңарның изин уруглары силер база чандыр баспайн ажылдап-чурттап чоруур-дур силер. Ылаңгыя силер, Сара Монгушовна, хөй чылдарда харыысалгалыг, бедик хөй-ниити ажылдарынга ажылдап келген болгай силер...

– Ажы-төлү бис, шынап-ла, авамдан үлегер ап чурттап чор бис. Шупту эртем-билиглиг болдувус, ажыл далдап деп чүве-даа билбес бис. Тывавыстың кайы кожуун-сумузунга херек дей-дир аңаа ажылдап чордувус. Дуңмаларым-даа алдар аттыг, орден-медаль шаңналдарлыг. Ажы-төлдеривис амгы үеде харыысалгалыг күрүне ажылдарын кылып чоруурлар. Оларга кырган-авазының, ада-иезиниң амыдырал-чуртталгазы үлегер болуп чоруур дээрзинге бүзүрээр мен.

Мээң авамны Улуг Тиилелгениң байырлалында сактып, хүндүткелди көргүскени дээш, “Шын” солунга өөрүп четтирдим. Бо интервьюну ажыглап, бүгү Тываның интернационалчы чонунга Майның тозу – Тиилелге хүнү-биле байыр чедирип, чайынналчак чедиишкиннерни күзедим. Байырлал-биле!

"Шын" №33 2023 чылдың май 6