Январь 29-та Кызылдың улусчу чогаадылга төвүнге Өг-бүле чылын түңнеп, Ада-чурт камгалакчызының чылын ажыткан байырлыг хемчег болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг, ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа дээш аңгы-аңгы адырларның сайыттары болгаш чон чыылган.
Байырлыг хуралдың хүндүлүг аалчыларынга «Россия Федерациязының Маадыр иези» Айнааш Ондар, «Чылдың өг-бүлези» Бүгү-российжи мөөрейниң база ооң регионалдыг чадазының тиилекчилери Дамчаа-Монгуш олар болган.
Республиканың кожууннарындан база найысылал Кызылдан үлегерлиг өг-бүлелерни шаңнаан. Өг-бүле чылында Тывага болган кол болуушкуннардан фото-чуруктар делгелгезин Улусчу чогаадылга бажыңының фойезинге организастаан.
2024 чылда өг-бүлелерни деткииринче угланган программалар болгаш төлевилелдерни хөйү-биле боттандырган. Чурттуң Президентизи Владимир Путин, декабрь төнчүзүнде Күрүне чөвүлелиниң хуралынга сөс алгаш, өг-бүлениң үнезин бедидери, ону деткиири үр хуусаалыг күрүне политиказының чугула кезээ дээрзин айыткан. Бүгү Россияда ышкаш, Тывада база 2025 чылдың январь 1-ден эгелээш, “Өг-бүле” деп чаа национал төлевилел ажылдап эгелээн. Ооң күүселдези-биле амгы деткимче хемчеглерин, программаларны болгаш чиигелделерни ам-даа уламчылаар, күштелдирер.
2024 чылдың түңнелдери-биле алырга, ажы-төл төрүттүнер талазы-биле Тыва мурнуку одуругда хевээр. Сөөлгү үш чылда республикага 5500 ажыг чаштарның төрүттүнгени өг-бүле – онза үнелиг чүүл дээрзин бадыткап турар.
Өг-бүле чылын албан езузу-биле хаап, Ада-чурт камгалакчызының чылын ажыткан. Кызылдың Президентиниң кадет училищезиниң сургуулдары байырлалга киржип, маадыр өгбелеринге, адаларынга, акыларынга чоргаарланган чараш көргүзүгнү бараалгаткан.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг:
«Тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелеринче онза кичээнгейни салган. Республиканың уруглар лагерьлеринге аңгы квота езугаар оларның ажы-төлүнге халас дыштанылганы организастаан. Бо чылдан эгелеп күрүне болгаш муниципалдыг уруглар садтарынга ажы-төлү барып турар ТШО киржикчилериниң өг-бүлелерин ада-ие төлевирлеринден шуут хостаан бис. Чаа өөредилге чылындан эгелеп, 5-тен 11-ги класстарга чедир өөреникчилерниң чемненир өртээнге база 1-ден 11-ги класска чедир хөй-ниити транспортунга чоруурунга чаңгыс катап чартык компенсацияны киирер бис. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге, инвалид ажы-төлдүг өг-бүлелерге, тускай шериг операция киржикчилериниң өг-бүлелеринге деткимче хемчеглерин калбартырын уламчылаар бис».
«Өг-бүле чылы Тиилелгениң адынга, Ада-чуртунга ынакшылы болгаш шынчы чоруунга, Россияның болгаш Тываның маадырларының маадырлыг чоруунга, чонувустуң эң-не эки чаңчылдарынга ажы-төлдү кижизидеринге биске улуг идигни бээр Россияда болгаш Тывада Ада-чурт камгалакчызының чылынга эстафетаны дамчыткан! Өг-бүле чылын хаап тура, дараазында беш чылда база уламчылаарын саналдап тур мен. Бо чылын эгелээн “Өг-бүле” деп федералдыг национал төлевилелдиң кезии болур “Өг-бүлениң беш чылы” деп чаа регионалдыг төлевилелди чарлап тур мен»
Чедиишкиннерни демдеглээн
Ужуражылга үезинде тыва өг-бүлелерниң федералдыг деңнелде чедиишкиннерин база демдеглээри чугула.
Дамдыннарның өг-бүлези элээн каш салгалын төлээлеп, “Ол бистиң өг-бүлевистии” деп Президент мөөрейиниң финалынче үнген. Демир Дамчаа биле Инга Монгуштуң өг-бүлези “Чылдың өг-бүлези” Бүгү-российжи мөөрейге “Аныяк өг-бүле” деп бөлүкке тиилээннер. 2024 чылда Омак биле Марта Аптан-оолдар база Николай биле Валентина Монгуштарның өг-бүлелери «Ада-иениң алдары» орденниң медалы-биле шаңнатканнар. Тываның Баштыңы эрткен чылдың шупту чедиишкиннерин демдеглеп тура, өг-бүле дээш сагыш човаашкынның чугулазын онзалап, өг-бүлелерге деткимчениң аргаларын республика девискээринге ам-даа уламчылаары планда көрдүнген.
Өг-бүле чылының байырлыг хаашкынында республиканың кожууннарындан база Кызыл хоорайдан тулган дээн өг-бүлелерге шаңналдар тыпсыр езулалды эрттирген. «Тыва Республиканың Маадыр иези» күрүне шаңналын өөнүң ээзи-биле кады 10 ажы-төлдү өстүрүп чоруур Инга Владимировна Монгушка тывыскан.
Ол хүн шаңнал алганнарның аразында, өг-бүлениң езу-чаңчылдарын болгаш үнелиг чүүлдерин быжыглап база кадагалап арттырарынга үлүг-хуузу дээш Тываның Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижии-биле шаңнаткан өг-бүлелер база бар:
Айвар Маадыр-оолович биле Анзат Викторовна Андреевтер өг-бүле туткаш, 38 чыл кады чурттаан. 7 ажы-төлдү кижизидип өстүрген өг-бүле – “Чылдың өг-бүлези” Бүгү-российжи конкурстуң регионалдыг чадазында “Алдын өг-бүле” номинацияга тиилээн.
Азиат Дадар-оолович биле Ирина Евгеньевна Монгуштарның өг-бүлези. Өг-бүлениң эр ээзи 2014 чылдан бээр шериг албанныг, амгы үеде ТШО зоназында Ада-чурттуң мурнунда дайынчы хүлээлгезин күүседип турар. Өөнүң херээжен ээзи– Тываның Улусчу фронтузунуң волонтёру, идепкейлиг амыдыралчы болгаш хамааты туруштуг.
Беш ажы-төлдүг Григорий Иванович биле Елена Сергеевна Кудрявцевтерниң өг-бүлези – “Чылдың өг-бүлези” Бүгү-российжи конкурстуң регионалдыг чадазында “Хөй ажы-төлдүг өг-бүле” номинацияга тиилээн.
Вадим Владимирович биле Алдын Кечиловна Хомушкуларныңөг-бүлези. Бо өг-бүле Кызыл хоорайда дыка хөй социал, чогаадыкчы төлевилелдерниң инициатору болгаш киржикчилери, хамааты идепкейжи туружун көргүзүп, волонтер болгаш ачы-буян ажыл-чорудулгазын чорудуп турар. “Өг-бүле ук-дөзү-биле быжыг” деп фестивальда чыл санында киржип чоруур, Россияда Өг-бүле чылынга тураскааткан “Тараа дою” этно-культурлуг фестивальдың “Чиңге-тарааны база арбай далганын белеткээринге шылгараан өг-бүле” деп номинацияга тиилээш, лауреат атты алганнар.
Дөрт ажы-төлдү кижизидип өстүрүп чоруур Янтарь Чигжитович биле Чойгана Камаевна Ооржактарның өг-бүлези. Ооржактарның өг-бүлези – ажы-төлдүң кадыкшылы, өөредилгези, мага-бот болгаш сагыш-сеткил сайзыралы дээш чогуур сагыш човаашкынны хандырып, амыдыралдың кадык овур-хевири-биле чурттап, өг-бүлени быжыглаарынга база ажы-төлдү кижизидеринге үлегер-чижекти берип чоруур социал харыысалгалыг өг-бүле.
Айдың ОНДАР белеткээн.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6