ТЫВА КИЖИНИҢ БАЙЫ — АЖЫ-ТӨЛҮНДЕ
Чаа-Хөл кожууннуң база бир төрел аймааның улуг өгбе иези Долума Маны-Караевна Монгуш. Тараалаң, мал-маган ораны Шаңчының изиг оъттуг Изиг-Карага (Улуг-Хем биле Хемчик белдириниң чоогу) ол төрүттүнген. Орлан-эрес кыс Долума кадыр дагларга өшкү-хой дозуп, шорааннардан харап келир те-чуңмалар сонуургап көрүп, эштери-биле Хемчиктиң кылаң кара суунга эштип, ойнап өскен.
Долума Маны-Караевна он дөрт божаан, он беш ажы-төлдүг. Он дөрткү дугаарында мырыңай ийис оолдарны Чаа-Хөлдүң Чайлаг-Алаакка 1923 чылдың март 15-те божаан. Ол оолдары бир хар безин четпээнде чоок төрели Монгуш Ак-Лама ийис оолдарының бирээзин азырандыга хайырлаарын хөй ажы-төлдүг угбазындан дилеп келген. Лама башкыларның айтып бергени чурагайы оолдарынга таарымчалыын билип, ада-ие улуг удурланмайн, чөпшээрешкен. Ак-Ламаның өгленип-баштанган улуг оглу Арапчорнуң ажы-төлү төрүттүнмейн чораан чүве-дир. Ада-иези ийистерниң бирээзин азырап алган соонда, дөрт ажы-төлдүг болган. Ынчангаш Ак-Ламаның, ооң оглу Арапчорнуң ажы-төлү, төрелдери азыранды оолга аажок ынак, ону Тергиин деп адап каанында ужур-ла бар.
Тергиинниң амыдырал-чуртталгазы бир янзы болган. Ол эрес-кежээ эр болуп өскеш, Тываның Араттың Революстуг шериинче 1942 чылдың март 15-те Василий Ак-Ламаевич Тергиин деп ат-фамилиялыг кирген. Шериг херээн Моолдуң Кызылга элчин черинге таңныылындан эгелээн. ТАРШ-ка албан-хүлээлгени ийи чыл чедир эрттирип турда, Тыва Арат Республика 1944 чылда Совет Эвилелинге каттышканы-биле холбаштыр ону совет шеригже келдирткен. Ынчангаш ыраккы Сахалин ортулукка шериг албан-хүлээлгени уламчылаан. Эгезинде аъттыг шериг полкка телефонистээн, 777 адыгжы полкка, тудугжу батальонга дээш ниитизи-биле 4 чыл 6 ай дургузунда шериг хүлээлгезин эрттирген. 1947 чылдың март 25-те ыдык хүлээлгезин үзе тепкеш, ефрейтор эргелиг, шаңнал-макталдыг, дурт-сынны саң дорт солдат чанып келген.
Эрес-кежээ, хөй-ниитижи аныяк эр Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурнуң ажыл-ижинче шымнып кирген. Кызыл-Дагга баштай келген «полуторка» деп 1,5 тонна чүък сөөртүр машинаны чолаачылаан, шеригге орус дылга чугаалап өөренип алган болгаш, чер болгаш суг курлавырларын шинчилээр дээш Саян артындан келген ажылдакчыларга очулдурукчулаан, сүт-бараан фермазын эргелекчилээн дээш Василий Тергиин кандыг ажылды кылып чорбаан дээрил.
Василий Ак-Ламаевич Тергиин Араттың Революстуг Шерииниң дайынчызы чораанын ыдыктыы-биле сактып, ооң дугайында тураскаал демдекти арттырган – авазы Долума Маны-Караевнаның төрүттүнген чурту Изиг-Карада чалым хаяга «АРШ» (Араттың Революстуг Шерии) деп улгаттыр оя шапкаш, кызылдыр дозулап каан.
Тыва Арат Республиканы 1944 чылда ССРЭ-ге автономнуг область чергелиг кылдыр каттыштырган соонда, аваларга күрүнениң кичээнгейи улгаткан. Хөй ажы-төлдү азырап өстүрген иелерге күрүнениң шаңнал-макталын тыпсыр апарган. Хөй ажы-төлдү божуп, азырап өстүргени, төлептиг кижилер кылдыр кижизиткени дээш Чаа-Хөл кожууннуң Кара-Тал сумузунуң чурттакчызы Долума Маны-Караевна Монгушка ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң 1945 чылда май 29-та үнген чарлыы-биле «Кызыл Сылдыс» ордени биле «Маадыр-ие» атты Чаа-Хөл кожууннуң хуралынга байырлыг байдалга тывыскан.
Василий Тергиин 1951 чылда чалыы кыс Хавак Сандаковна Ховалыг-биле өг-бүле тудуп, кежик-чолдуг чурттаан. Беш ажы-төлүнүң аразынга ийис кыстар база төрүттүнген. Ачазы Тергиинниң төрээн иези Долума Маны-Караевнаның ханы ийис кыстарже дамчаан деп чугаалап болур.
Баштайгы өөнүң ишти аныяанда чок болган. Элээн үе эрткенде Чечек Түлүшевна Бадыжык-биле ийиги өг-бүлени Василий Ак-Ламаевич туткаш, үш оол, бир кыстыг болган. Баштайгы-даа, ийиги-даа иелерниң ажы-төлү эп-найыралдыг чурттап чоруурлар.
Долума Маны-Караевнаның он беш ажы-төлүнүң чамдыктарын таныштырыпса, ажырбас боор. Оларның шуптузунуң дугайында төөгүп бижиири дыка узун апаар. Эң улуу Арган-оол дөрт төлдүг болган. Оглу Тырлай иштики херектер органнарының хоочуну, Туранга чурттап чораан. Үшкү оглу Дүвендей. Ооң оолдары Шойгар Тожуга, Шойдак Чадаанага чурттап ажылдап чорааннар. База бир оглу Шойдаң Чаа-Хөлдүң Ак-Туругга колдуунда тудугжулап ажылдап турган. Долума Маны-Караевнаның уругларының бирээзи Долзат тос ажы-төлдүг болган. Бо уруунуң чанынга Долума Маны-Караевна Үрбүн суурга 1950 чылга чедир чурттаан.
Тергиин-биле ийис төрүттүнген оглу Моңгуш Норбу алды ажы-төлдүг. Ол узаныр-чазаныр, даараныр, кылбас чүвези чок ус-шевер болган. Аныяанда хову база хой бригадаларын удуртуп чораан. Назы-хары улгаткыже малчыннап, шаңнал-макталдыг ажылдап каан. Норбунуң улуг оглу Эриксон, кенни Галина ада-иезиниң ижин уламчылап, совет үеден амга чедир малчыннавышааннар. Эриксон Монгушевичиниң өске ажы-төлү аңгы-аңгы иште төлептиг ажылдап чоруур.
Хөй ажы-төлдү божуп, азырап өстүрген буянныг ава Долума Маны-Караевна Монгуштуң ук-салгал уруг-дарыы эңмежок хөй, олар улуг аймак болган деп болур.
«РФ-тиң Улус өөредилгезиниң тергиини» хөрек демдээниң эдилекчизи хоочун башкы, Василий Тергиинниң уруу Алла Васильевна Бадан-оол биле школа назыны четпээн уруглар кижизидилгезиниң хоочуну, ТР-ниң Президентизиниң Хүндүлел бижииниң база «ТАР-ның парламентизиниң 100 чылы” медальдың эдилекчизи Копейек Монгушевна олар Тергиинниң ук-салгалының дугайында төөгүп бижииринге улуг дуза каткан.
Дегут ДЕМЧИК.
Чаа-Хөл суур.
“Шын” №9 2023 чылдың февраль 7