ПРОЗА
Дүъш үезинде Баазаң ирейниң аалынга суму даргазы эр халдып келген. Бо удаада ооң чугаа-соодунда арай-ла тыртылчак хөөн барын малчын дораан-на эскерип каан. Суурда, суму девискээринде чүү болуп турарын тө каай кааптар дарга, мал-маганның онча-мендизин, чайлагда агаар-бойдустуң байдалын айтыргылап, аңаа кудуп берген шайны-ла шөлүредир аартай кагылап, ооң баарынга, ширтек кырынга, салып каан далган-тараага-даа дегбес болган.
Баазаң ирейниң аажы-чаңы угундан-на дорт, суму даргазы ооң төрели болгаш:
– Аксыңарны чүгле аяк дуглаар… – дээш, чиге-ле айтырган. – Чүү болду, дуңмам?
Демгизи:
– Кхм…кхм… – дигилеп, ажык эжик өттүр көстүп турар Бедик-Кожагарже көрүп: – Мындыг-дыр бо, акым… Чыраа-Бажы чайлааңардан көжүп чоруур болган-дыр силер… – деп харыылаан. – Өскээр…
– Өскээр! – деп, чээни дарганың сөөлгү сөзүн катаптап, ашактың арны хуулуп, олурган черинден өндейип келген.
– Бистиң ада-өгбевис Көк-Кожайлыг кезектиң шаг-төөгүден ээлеп келген чайлаа-дыр бо! Колхоз-совхоз үезинде безин бисти моон чайлады көжүрбээн. Өгбелерим чуртун ээлеп орар дээш, күрүнеге хөлезинин база төлеп чоруур ашак-тыр мен.
Даайының чаңының изиин билир болгаш, Самбың-оол ооң изигленири эрте бээрин манап, холунда аякка сүттүг шай кудуп, далган, саржаг каап ап, ону холуй былгай берген.
Даайы олче кылчаш кындыр көргеш:
– Ооң чылдагааны чүү ирги, дарга? – деп айтырган.
Чээни:
– Эрткен чайын маңаа эртемденнер чайлады чоп… – диген.
– Бо черниң оът-сигенин шинчилеп чайлаан улус. Оларга сүт, сметана-даа аппарып берип турдум. Төктүп-чайлып чыдар чүвени, хоорай-суур кирип, ону садар чай бар эвес, мал-маган кадарар дээш… – деп, Баазаң ирей чугааланган.
Самбың-оол:
– Сүт, сметана аппарып берип турган улузуң өгбелеривис чуртундан кончуг ховар дээн оът тып алганнар-дыр – диген.
– Солунун але, оол! – деп, ашактың изигленгени тайлы хона берген. –
Ол чүү деп ховар оът боор? Ады аан.
– Билбес мен.
Ындыг харыыга ирей, чүге-ле ийик, таарзынмайн:
– Ындыг сен ыйнаан, оът-сиген билир эвес сен, эртем-сургуулче оон ыраан кижи – деп, ону чемелей тыртыптарга, демгизи:
– Сен-даа… силер-даа билбес силер – дей каапкан.
– Чүге билбес чүвел!
– Чүге дээрге кончуг ховар оът-тур! – деп, ашактың чээни база изиглени хона берген:
– Мал-маган ол оъттуң когун үзе чип кааптазын дээш, Чыраа-Бажынга моон соңгаар мал тургуспас деп саналдаан-дыр… Сүт, сметана аппарып берип турган эртемденнериң!
Кайызы-даа ыыт чок барганнар.
Чүү шаг болганда:
– Бистиң өгбелеривис үе-дүптен малын маңаа чайлагладып келген, оларның малы ол оътту канчап когун үзе оъттап кааптаан чоор, дарга? – деп, ирей айтырган.
Суму даргазы чээни аңаа харыылаваан.
– Чыраа-Бажының адаа талазы Үстүү-Терек, Алдыы-Терек ынаар көже бээрин силерге сүмелеп турар-дыр – деп, чээниниң үнү даргазый берген. – Ол дугайында албан ёзузунуң дыңнадыы бо.
Чээни дарганың сунган саазыннарын Баазаң ирей тутпаска, оларны ооң мурнунга ол салып кааш, өгден үне берген. Дарганың машиназының даажы ырап чоруй барган.
Чайгы хүннүң изии эртип, хой-өшкү девээден туруп, одарлап үне бээрге, Баазаң ирей оларның соондан бараадап чорупкан.
Чайлагда эң бедик Улуг-Даг кырынче үне бергеш, өскен-төрээн черин эргий көрүп орган. Ада-өгбезиниң чурту Чыраа-Бажындан өске оран-делегейде ол сыңар булуң чок ышкаш кындыр ирейге сагындырган.
Өгбелериниң чурту Чыраа-Бажының сөөлгү ээзи тей кырында, даш көжээ ышкаш, кара чааскаан кожая берген олурган.
Шаңгыр-оол СУВАҢ, Тываның улустуң чогаалчызы.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14