РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң чарлааны Башкының болгаш дагдыныкчының чылында дыка хөй оолдарны содак-шудак сырып даараарынга өөредип чоруур Артыш Мортуй-оолду таныштыраал.
«Школачы чорааш-ла даараныр ажылды сонуургап эгеледим. Оозун бодаарга, даараныр чаяалгам «ханымда» бар хевирлиг. Миннип кээримге-ле, кырган-авам, кырган-ачам суг алгы-кештен бир-ле чүве даарап олурарын көөр мен. Кышкы үеде херим иштинге хөмүр, ыяш белеткээр, инек өдээ аштаар дээн ышкаш ажылдар кылырда кедер алгы хол-хаптарны, негей тоннарны даараар чорааннар. Ынчангаш даараныры ада-өгбелеримден дамчып келген салым-чаяаным деп санаар мен. Баштай самдар идик-хеп чамап эгеледим. Оон аргып база шенээн мен. Чуруттунарынга ынак мен» – деп, Артыш Мортуй-оол бодун таныштырды.
Артыш Тываның политехниктиг техникумунда күш-ажыл башкылавышаан, хостуг үезинде тыва бөрттер, тоннар, содак-шудактарны чагыг езугаар даарап турар. Ооң мастерскаязында даараан национал идик-хевин делгээн. Ол хөй кезиинде чагыглар езугаар ажылдап турар.
Алыс бодунуң дооскан эртеми повар, ынчалза-даа даараныр салым-чаяанныг болгаш амыдыраар, ажы-төлүн, өг-бүлезин азыраар акша-төгерикти шевер холдары-биле ажылдап ап чоруур.
«Содак-шудак даараарын сонуургаар оолдар хөй боор чорду. Бир оол бар. Амдыызында арай-ла күрүнеде ажылдап турар. Удавас хүндүлүг дыштанылгаже үне бергеш, чедип келир мен дээн кижи. Ол база бирээни сырып шенээн. Холу туттунгур, шевер оол чорду. Оон база бир оол бар. Быжып бээримге, сырып шенээн. Сырып алган шудаан көөрүмге, дыка чараш болду. Удавас чүгле быжар черинге туруптар боор мен. Өөренип алган оолдар сырып турар. Бо оолдар боттары-ла мени тып алган. Бир-ле чүүлге сонуургалдыг, ону дилеп чоруур кижи ыяап-ла тып алыр-дыр ийин» – деп, Артыш Геннадьевич чугаалады.
Шаанда содак-шудакты эр кижи сырыыр дээрзин ус-шевер тайылбырлады: «Содак-шудак сырып олургаш, бүдүү иштинде чагыг киирген мөгезин йөрээп, сымыранып, «Хартыга дег кашпагай болзун! … деп «аас белээн» чорудуп олурар.
Херээжен кижи содак-шудак сырывас, үш оол төрээн херээжен содак-шудак сырып болур турган. Ынчангаш дааранып олургаш, бүдүү иштинде сымыранып олурар. Ол дээрге ада-өгбелеривистиң сагып чораан ёзу-чаңчылдарының бирээзи. Ында база ужур-ла бар».
Содак-шудактың өртек-үнези аңгы-аңгы. Мөгениң эът-ханы чооннаан тудум, содак-шудактың хемчээли улгадыр. Сырыгларының сан-түңүнден, одуругларындан хептиң өртээ хамааржыр. Эң-не улуг одуруглуг сырыг 17–19 аразында. Элээди болгаш чаш мөгелерге 9, 11 дээш чоруп каар дээрзин билип алдым.
Амгы үеде ооң өөреникчилериниң бирээзи Танзат Самдан социал керээ күрүне программазы-биле деткимче алгаш, даараныр машина болгаш пөс-таавы, ине-хендир дээн ышкаш уран шевер кижиниң дериг-херекселин доозазын четчелеп садып алган. Ол тыва мөгелерниң содак-шудаан чагыг езугаар башкызы-биле кады демнежип сырып чоруур.
Артыш Мортуй-оолду езулуг дагдыныкчы, башкы-дыр деп ооң ажыл-ижин көргеш билдим. Езулуг дагдыныкчының өөреникчилери ооң кылып чоруур ажылын уламчылаар, ону сайзырадып, нептередир дээрзи билдингир.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16