2024 чыл бистиң төрел аймаавыска дыка өөрүшкүлүг болгаш кончуг харыысалгалыг чыл болган. Чүге дизе Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузунга таптыг-ла 100 чыл бурунгаар Ооржактарның өг-бүлезинге келир үеде Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол төрүттүнген.
Алдар-аттыг чогаалчының юбилейинде чоок төрелдери чыглып, өгбевисти сактып, чоргаарланып чугаалажыр улус бис. 90 харлаан юбилейинде кожуунда «Мажалык» чечен чогаал каттыжыышкынның кежигүннери, Тываның чогаалчылар эвилелинден ат-сураглыг чогаалчылар «Сүрүң-оолдуң кокпазы-биле» деп солун хемчегни эрттирген.
Ол чылын Эзирлиг арт кырынга чогаалчыга тураскаалды ооң төрээн чериниң даштарындан тургускан. Ынчан мээң ачам база барган, ол 80 харлыг турган. Узук-Аксынга болган хемчеглерге киржип-даа турдувус.
2024 чылда Салим Сүрүң-оолдуң 100 харынга тураскааткан республика чергелиг хемчеглер эртип турарынга төрелдери аажок өөрүп, боттарывыс талавыстан идепкейлиг кириштивис. Эрткен чылдың февраль айда-ла төрел аймаавыстың бирги хуралынга С. Сүрүң-оолдуң төрээн черинге тураскаалды тургузуп, өгбевистиң овур-хевирин мөңгежидип көрзе деп бодал төрелдеринден үнүп келген. «Кижи чурттуг, куш уялыг» дээр болгай. Шериг-оол Дизижикович Ооржак (чогаалчының иезиниң талазындан төрели) саналды деткээш, эки шынарлыг, быжыг материалдан Кызыл хоорайга тураскаал тургузар дээрзин сүмелээн. Ону база боттандырарынче улаштыр ажылдаар сорулгалыг бис.
Өй-өйлеп чыглып, хуралдап турганывыс түңнелинде, Кызыл-Мажалык суурга хөрек тураскаалын тургузарын бадылап алгаш, ажылдап кирипкен бис. 2024 чылдың апрель 16-да Кызылда Улусчу чогаадылга төвүнге улуг сактыышкын концерт болган. Аңаа келген чон хөй, арын-шырайларынга өөрүшкү чайнаан, дыка эки дыштандывыс, четтирдивис деп сөглеп турдулар. Ол концерттен кирген орулга, чоннуң өргүлү тураскаалдың эге капиталы болду. Ынчангаш чогаалчы Салим Сүрүң-оолдуң хөрек тураскаалын тургузарынга бүгү тыва чон үлүүн киирген деп санаар мен. Чараш концерт программазын тургускан Е.Н. Ондар баштаан бөлүкке өөрүп четтирдивис.
Өгбевистиң чаңгыс уруу Маргарита Сүрүң-оол-Пёнтэк Варшавада 40 ажыг чыл ажылдап, чурттап чоруур. Ол байырлыг кежээ үезинде видео-байыр чедириишкинин арыг тыва дылга дамчыткан. Вайберге база тывалап чазыг чок бижээн болду. Ынчанмайн канчаар, ачазы кара чажындан төрээн тыва дылын утпайн, кезээде тывалап чоруурун чагып-сургап чораан. С. Сүрүң-оол тыва дылын камнап, тыва чонун хүндүлеп, тыва чуртунга ынак чораан. Орус дылче эмин эрттир хандыкшыыры төрээн тыва дылывыска айыылдыг деп чүвени ынчан-на билген. Амгы үеде дылывыс кайы хире берге байдалда келген ийик. Дыл чидерге, чон чидер дээр болгай. Чогаалчы өгбевис төрээн чуртунга кончуг ынак, бойдузун, суг-хемнерин, даг-даштарын шуптузун шүлүктеп каан.
Назы-хары улгады бергеш, чуртунга, аалынга келгеш, дуңмаларынга, чээннеринге «Ада-өгбевис өдек-чуртун ээн кагбаңар! Ээлеп туруңар!» деп чагыг сөзүн берип турган. Ооң күзели дег, ам бо үеде Акта Узук-Аксында, Ак-Аскыр, Доруг-Аскырда мал малдап чурттап чоруур чоок төрелдеривис бар: Алефтина Ооржаковна Айыжы, Арык Олегович Айыжы, Эрес-оол Анай-оолович Күжүгет, Родион Эрес-оолович Күжүгет, Раиса Суур-ооловна Сарыглар.
С. Сүрүң-оолдуң үезинде Кызыл хоорайга чурттап чораан төрелдерниң саны эвээш, чок деп болур. Эртем-билиглиг ажылдап-ла турган киживис С. Сүрүң-оол ол. Ынчангаш оларның бажыңынга үнүп-кирип тургаш, хүндүлүг чаававыс Октуй Хөртээжиковнаның изиг сүттүг шайын ишпээн төрел-даа чок боор оң. «Актың ажы-төлү келди, аъжы-чемин салып көрейн» деп чугааланып, дүвүрей бээр төрелзирек турган. Ырак-чооктан келген дөргүл-төрелдеринге дузазын көргүзүп-ле чорааннар: аныяктарны өөредилге черлеринче углап-баштап, сүмезин берип, кожуундан келген чоннуң чорук-херээн чогутчуп берип дээш-ле.
Чеже-даа чылдар эртерге, бистиң аймактың эртинези, эң ынак, үнелээривис, чоргаарланыр акывыс, даайывыс, өгбевис – С. Сүрүң-оол бистиң сагыш-сеткиливиске чырык сактыышкын болуп, салгалдан салгалче дамчып артып каар.
Демниивисти чонга көргүзүп, Тываның улустуң чогаалчызы аттың эдилекчизи, Ооржактарның төлептиг, орлан-эрес оглу Салим Сазыгович Сүрүң-оолга, аңгы-аңгы салгалдары, төрээн чуртунга, Кызыл-Мажалык суурга хөрек тураскаалын мөңгежидип тургузуп каар аас-кежиктиг болдувус.
Мындыг улуг ажылды чүгле төрелдери бүдүрген дээрге шын эвес апаар. Ынчангаш бисти деткип, улуг дузазын, деткимчезин көргүскен Тываның Чазаанга, Дээди Хуралга, Культура яамызынга, Тываның чогаалчылар эвилелинге, Улусчу чогаадылга төвүнге, Национал музейге, Тываның гуманитарлыг шинчилел институдунга, Республиканың библиотека эргелелинге, Барыын-Хемчик кожуун чагыргазынга, эң кол буянныг киживис – хөрек тураскаалды сиилбип кылган скульптор А.О. Ойдупка, плитка салган болгаш сандайлар тургускан тудугжуларга, боттарының холдары-биле цементини хоюдуп, тураскаалды тургусчуп турган төрелдеривиске, ылаңгыя Вадим Уваангуровичиге, хөй санныг Уваангуровналарга улуу-биле өөрүп четтиргенивисти төрел аймаавыстың мурнундан илередип тур мен. «Демниг сааскан теве тудуп чиир».
Өгбевистиң 100 харын демдеглээринге Ш.Д. Ооржак, А.Т. Конгар, М.А. Күжүгет, О.А. Ооржак, А.С. Күжүгет, С.С. Сарыглар, А.Ш. Ооржак, Ч.Д. Донгак, А. Ч. Ооржак, Ш.А. Күжүгет дээш өскелер-даа идепкейжи, төлептиг киришкен.
Кожуун төвү Кызыл-Мажалыкта база бир чараш культурлуг дыштанылга аллеязы тургустунган, ынчангаш кызыл-мажалыкчыларга байыр чедирбишаан, С. Сүрүң-оолдуң чогаалдарын номчуп, сайгарып, тыва дылывыстың, Тывавыстың сайзыралынче кижи бүрүзү улуг үлүг-хуувусту киирип чоруулуңар!
Алдынай ООРЖАК.
Кызыл хоорай.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16