Өг – бичии күрүне
Тыва кижиниң бурун шагдан чурттап келген чери – өг. Өг дээрге бичии күрүне-дир. Бот-тускайлаң амыдыралдыг, чагыргалыг, ёзу-чаңчылдарлыг.
Өгнү тигер чуруму
Тыва өгнүң эжиин ыяап-ла чөөн чүкче көрүндүр тигер турган. Өске чүктерже көрүндүр тикпес, ынчанмас. Ылаңгыя соңгу чүкче. Чүге ыяап-ла чөөн чүкче көрүндүр тигерил?
Чүге дээрге хүн үнер чүк бооп турар. Тыва кижи шаг шаандан тура хүн караа-биле үени санап, чурттап келген. Кандыг-даа шак, календарь чок турган үеде өгге хүннүң дээп келгенинден эгелеп ажыл-амыдыралдың санаашкыны эгелээр турган. Чижээ, «хүн хараачада дээй берген», «ынаа ортузунда», «чүък бажында», «аптара баарында», «орун бажында», «бут адаанда», «хана ортузунда», «ынаа бажында», «база катап хараачада» – хүн ажып эгелээни ол болур. Бо бүгү эт-сепке хүннүң деггени – ол хүннүң үе-шагы болур.
Чижээлээрге, хүн орун бажынга баарга, амгы үении-биле 2 шак-тыр. Азы хойну кадаттан киирер үези-дир. А бир эвес өгнүң эжиин өске чүкче типтер болза, бо хүн санаашкыны болдунмайн баар ышкажыл.
А соңгу чүкче өг эжиин көрүндүр тикпес, ынчанмас дээр.
Чүге?
Чүге дээрге мөчээн кижиниң бажын кезээде соңгу чүкче угландыр салыр. Ындыг чылдагаан-биле өг эжиин соңгу чүкче тикпес ужурлуг.
Өгге хүн дуртунуң календары
Тыва кижиниң мерген угааны хүн дуртунуң санаашкынын (календарын) кайы хире шын, тода ажыглап чораанындан безин илдең ышкажыл. Оон ыңай хүннүң бодунче улуг улус көргеш: «Ам биче дүъш эртип бар чор. Удавас улуг дүъш кээр-дир» – дээр.
Черге хой кадарып чораан кижи хойну кажан аалче киирерин канчап билип ап чорааныл? Электен киирип болбас, анай-хураган эмзиржип кааптарлар. Хой кирер чоокта, аалдыг улус анай-хураганны хөнелеп эгелээр. Улугларын тускай кажааже киирер.
Көңгүс электен эрте хоюн киирип келген кадарчыны аалда улус мынчаар кыжырар: «Аяаң дүвү безин кургаваанда, хоюң киирип келдиң» – дей бээр. Ол кадарчыга дыка ыядынчыг.
Кадарчы элезинни азы довуракты оргулай суйбапкаш, аңаа өг орну тырыкыны чуруп шыйыптар. Орта өг иштиниң дериг-херекселин база шыйып алыр. Оон суугу турар черге узун, чиңге ыяшты азы терезинни тыпкаш, тырыкы өгнүң дал ортузунга шанчып алыр. Оон ол ыяжының хөлегезин көөр. Бир эвес ыяштың хөлегези дөр ортузунда аптараларда дээп турар болза, хойнуң кирери ам-даа элек. А бир эвес бичии ыяжының хөлегези оруннуң сыртык бажында дээй берген болза, ам-на хойну киирер. Ол дээрге улуг дүъш чеде бергени ол болур. Бо үении-биле болза, 2 шак-тыр ийин. Хойну үндүрүп турда, хүн чүък кырында ынаа ортузунда турар болдур ийин. Ол дээрге 7 шак-тыр.
Өг «сириңейни» бээр
Кожазы өгге бир божупкан кижи сээң өөңче кылаштап олурар болза, сээң өөң «сириңейни» бээр дээр.
Чүге?
Чүге дээрге сээң өөң тургаш, «Ишти хозап калган Амырга-Моос ышкаш кижи кылаштап кел чыдыр. Кижи-даа сыырыптайн, дүрген-не ашкарыңар, чемгериңер» – деп, өг девидеп турар дээр. Ынчангаш божаан кижи өгге кээрге, аяк сунмайн үндүрбес чүве-дир.
Өг ханазын ооргалавас
Улуг-даа, бичии-даа улус өг ханазынга ооргалай, чүктей турбас. Ону дагжадып, кыйыратпас, ынчанмас дээр.
Чүге?
Чүге дээрге шаанда мөчээн кижиниң мага-бодун өгнүң ханазын эр улус ооргалай көдүргеш, оон үндүргеш, шыргага салгаш, черге шыргазы-биле кады кааптар турган чүве-дир. Ол кижини эжиктен үндүрбес чораан.
Бир эвес анаа турган өгнүң ханазы шыгырткайнып дагжап турар апаар болза, ону багай медээ дээр. Хам кижини чалап, өгге чүве кылдыртып арыгладып алыр апаар.
Өгже медээ чок кирбес
Өгге келген аалчы өгже медээ чок кирбес, ынчанмас дээр.
Чүге?
Чүге дээрге өгнүң соңгазы чок, даштын келген кижини өгде улус көрүп шыдавас. Ынчангаш даштын келген аалчы чөдүрүп, идиин кактап, дааш үндүрүп өгже кирер. Өгже хенертен кирбес – кижи сырбаңнатпас, кут-сүнезини ойлап болур дээр.
Өгже кирериниң чуруму
Эр кижи өгже курунга астып алган бижээ-биле кирип болбас.
Чүге?
Чүге дээрге силерге мээң өш-өжээним чок, тайбың чугаа кылып келдим, ынчангаш бижээмни курумдан алгаш, халаңнады бадырып алдым дээни ол.
Өгде олуттарның үлелгези
Келген аалчы дораан дөрже эртип болбас, ынчанмас.
Чүге?
Чүге дээрге ол кижиниң ужур билбезин, туразының улуун көргүзүп турары ол болур. Тыва өгде чүк бүрүзү тускай үлелгелиг, хамаарылгалыг болур. Өгнүң солагай талазынга азы чүък баарынга аалчылар олурар. Дөрге өгнүң эр ээзи болгаш уруг-дарыг олурар. А оң талазы өгнүң херээжен ээзиниң болур. Орун баары, элгүүрге баары – кыс кижиниң чиңгине талазы ол. Бо чаңчылды үреп болбас, ынчанмас. Ол чоннуң үе-дүптен сагып келген, бижиттинмээн хоойлузу-дур.
Валентин Моңгуштуң «Ак баштыгларның алдын үүжези» деп номундан алган.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14