Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазында мурнады күүседир сорулгаларның бирээзи – автомобиль орук четкизин сайзырадыры. Регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедиринге республиканың иштинге орук-транспорт комплекизин дүргедедири эргежок чугула апарган. Ынчангаш эки шынарлыг болгаш айыыл чок оруктарның тудуунче кичээнгейни угландырып, республиканың орук четкизин сайзырадырынга эвээш эвес хемчээлдиг капитал салыышкыннарны киирип келген.
Тываның иштинге болгаш оон дашкаар автомобиль шимчээшкининиң кол дамыры Р-257 федералдыг оруктуң ажаалда-тежээлдезин болгаш септелгезин “Восток” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел чорудуп турары билдингир болгай. Бо автооруктуң ниити узуну 600 километр ажыг. Бо ажыл берге-даа болза, “Восток” ниитилелдиң ажылдакчыларының хүн бүрүде чорудуп турар чаңчыл болган ажылы.
Чаңчыгып калган ажылындан аңгыда, “Восток” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынга кончуг күжениишкинниг киржип келген. «Востоктуң» ажылдакчыларының боттандырган болгаш амгы үеде боттандырып турар төлевилелдери республиканың моон соңгаар хөгжүлдезинге кончуг чугула. Оларны боттандырган тудугжуларга база өске-даа эртем-мергежилдиг кижилерге чоргаарланып болур. Ол дээрге Тываның “агаар эжии” найысылал Кызыл хоорайның аэропортунуң самолёттар хонар болгаш ужуп үнер дилиндээн чаартып алгытканы, Улуг-Хемни кежир 1963 чылда туткан Кызыл хоорайда автотранспорт көвүрүүн быжыглап, аай-дедир ийи-ийи, ниитизи-биле дөрт дилиндектиг кылдыр чаартып алгытканы. Бо улуг көвүрүгнү чаарты тутканы чаа көвүрүглерни тударынга «Востоктуң» инженер-техниктиг ажылдакчыларынга болгаш ажылчыннарынга канчаар-даа аажок үнелиг арга-дуржулга болган. Ол арга-дуржулганы Тожуда Тоора-Хем хемни кежилдир көвүрүгнү тударынга ажыглаан.
Тоора-Хем кежир көвүрүгнүң тудуу 2020 чылдың март айда эгелээш, халдавырлыг аарыг коронавирус дээш өске-даа шаптараазыннар турза-даа, тудуг ажылдарын улуг дыка оожумнатпайн, 2022 чылдың май айда дооскаш, ажыглалга киирген. Тожунуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бо көвүрүг кончуг чугула ужур-дузалыг болуру чугаажок. Ырак-узак, чедери берге деп санадып турган Тожуда Тоора-Хем суур биле найысылал Кызыл хоорай аразынга орукка чоруурунуң үези, оожум-на дизе, 7–8 шак. Кызыл – Тоора-Хем автомобиль оруу хемнер-суглар уну, тайга-сыннар кыры-биле дыка чараш агаар-бойдустуг черлер-биле шөйлүп чоруткан. Алызы барып, бо орук автотуризмниң оруу апаар. Республикага туризмни сайзырадыры Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының сорулгаларының бирээзи болгай. Бо орукту дургаар туризмниң баштайгы биче объектилери туттунуп эгелээн. Кызыл – Тоора-Хем автомобиль оруун эки шынарлыг болгаш айыыл чок орук кылдыр тудар талазы-биле ажылдар республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазында көрдүнген.
“Восток” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң ажыл-чорудулгазы автооруктар ажаалдазы, көвүрүглер болгаш оруктар тудуу-биле кызыгаарлаттынмас апарган. Ниитилелдиң материал-техниктиг баазазын быжыглаарынче, ону амгы үениң машина-техниказы-биле чепсеглээринче улуг кичээнгейни угландырып келген. Бо чаартыкчы ажыл-херектерге бүдүрүлге бодунуң капитал салыышкыннарын киирген, республика болгаш федералдыг бюджеттер дээш өске-даа акша-хөреңги дөстеринден деткиишкиннерни алган.
Тудуг тууйбузун, демир-бетон ооргалары дээш өске-даа тудуг материалдарын “Восток” ниитилелдиң бодунуң тудуг материалдарының заводунга кылып үндүрер арга тургустунган. Эң ылаңгыя тууйбуну Хакасиядан аар өртек-биле садып турган болза, ам боду бүдүрүп үндүрүп турар. Ооң түңнелинде тудуг материалдарының бот-үнези элээн чиигээн. “Восток” ниитилел бодунуң заводунга тудуг материалдарын бүдүрүп үндүрүп турар апаргаш, чуртталга бажыңнарын тударынының программаларынга база киржип эгелээн.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының угланыышкыны-биле чуртталга тудуунуң 5 төлевилелин Чеди-Хөл кожууннуң төвү Хову-Аксы суурга, хоорай чергелиг Каа-Хем суурга болгаш Кызыл хоорайның «Спутник», «Москва», «Иркутск» микрорайоннарга боттандырарын планнаан. Кызыл хоорайның мурнуу микрорайоннарынга чуртталга бажыңнарын тударының төлевилелдеринге “Восток” КХН киришкен.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының планы ёзугаар 442,24 муң дөрбелчин метр шөлдүг чуртталга бажыңнарын ниити комплекстиг кылдыр 2025 чылга чедир тудары көрдүнген. “Восток” КХН бо төлевилелге база киржип турар. Ниитилел боду тудуг материалдары бүдүрүп үндүрер материал-техниктиг баазалыг апарганда, Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын боттандырарынга чедиишкинниг киржириниң шупту арга-шинээ бар.
Республикада улуг күчүлүг бүдүрүлгелерниң бирээзи “Восток” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел 1989 чылда асфальт-бетон холумаа бүдүрер болгаш оруктар септээр кооператив кылдыр тургустунган. Сергей Уюсовтуң шудургу организастыг ажыл-чорудулгазының түңнелинде Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын боттандырарынга эвээш эвес үлүг-хуузун киирип турар улуг бүдүрүлгеге кылдыр сайзыраан.
Сергей Уюсов Тываның үндезин чурттакчызы, 1953 чылда Чадаана хоорайга төрүттүнген. Чолаачылап, тудугжулап ажылдап чораан. Кызылдың автотехникумун, Сибирьниң технологтуг институдун бот-өөредилгелиг дооскан. Ол – өг-бүлелиг, алды ажы-төлдүг ада.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.