Бистиң ниитилеливис хүн бүрүде янзы-бүрү шаптараазыннарга таваржып турар. Чоннуң иштинде кандыг-даа ажыл төлевири манавайн, сагыш-сеткилинден тыва чонунга дуза кадары-биле, бөлүглежип алган ажылдап чоруур кижилер бар. Оларга адалар, иелер эвилелдери, чоннуң оолдары дээш оон-даа өске ниитилелдер ачы-буянын чедирип чоруурлар. Кижи бүрүзү аңгы амыдыралдыг болганда, ниитилелдиң чаагай чоруу дээш “алдын үезин” төлевир негевейн, үлүг-хуузун киирип чоруур кижилер бары өөрүнчүг. Оларның бирээзинге Тываның Херээженнер эвилели хамааржыр. Ооң удуртукчузу Людмила Салчак-биле ужурашкаш, бо каттыжыышкынның ажыл-агыйының дугайында чугаалаштывыс.
– Херээженнер эвилели кандыг сорулгалыг ажылдап турарыл?
– Тываның Херээженнер эвилели чонга дуза кадар, ниитилелди экижидер деп чаңгыс үзел-бодалдыг. Ында республиканың херээжен чонунуң хей-аъдын көдүрүп, сорук киирип, өскерлиишкиннерже хып чоруур карактары-биле көрүп алган ажылдап чоруур кижилер бар. Олар амыдыралы берге байдалга таварышкан кижилерге дузалажып, оларны деткип, иштики сагыш-сеткилин дыңнап, сайзыралче орукту ажыдып чоруурлар. Ында янзы-бүрү назы-харның кижилери амыдыралдың бергелеринге торулбайн, боттарының болгаш өскелерниң чуртталгазын эки талаже өскертир изиг күзелдиг. Шак мынчаар кандыг-даа кижиниң төөгүзүн чугулалап, кымның-даа өөрүшкүзүн, чедиишкинин үнелеп, тиилелге бүрүзүнге боттарыныы дег өөрүп чоруур чаңгыс өг-бүле дег апарганнар. Кижи бүрүзү бот-боттарын деткижип, амыдырал-чуртталганы кайгамчык чараш өңнер-биле каастаалыңар деп чонун кыйгырып чоруур.
– Ажылыңарда кандыг угланыышкыннар барыл?
– Кижи кадык-ла болза, кандыг-даа ажылды чогудуп, чүнү-даа кылып шыдаптар. Ынчангаш бир дугаарында республикавыста өг-бүлелер чедимчелиг, быжыг, кадык болзун дээш, кадык амыдыралды суртаалдаары бистиң кол сорулгавыс.
Ава кижиниң өг-бүлеге ролюн бедидер сорулгалыг янзы-бүрү хемчеглерни эрттирип турар бис. Ие кижиге хүндүткелди оттуруп, ылаңгыя ТШО-да киржип турар дайынчы оолдарлыг болгаш оолдарын чидирген маадыр иелерни алдаржыдып, оларга мөгейип, ТШО киржикчилериниң адын мөңгежидер ажылдарга доктаамал киржип чоруур бис. Эң-не кол чүүл ава кижи өг-бүлезин болгаш ажы-төлүн кижизидеринге үлүү улуг дээрзин билиндирери чугула.
Ол ышкаш өгбелеривистен дамчып келген ёзу-чаңчылдарывысты, тыва дылывысты, хевивисти камгалап арттырып, салгалдарга дамчыдары-биле, чонга нептередип, хөй-ниити-биле кады ажылдап турар бис.
Ниитилелде база бир чидиг айтырыгларның бирээзи – социал өскүс чорукту болдурбазы, эвээжедири база кол сорулгаларывыстың бирээзи. Кожуун, суму бүрүзүнде херээженнер чөвүлелдери чедимче чок өг-бүлелер-биле ажылды доктаамал чорудуп турар. Тываның Баштыңы бодунуң Айыткалынга социал өскүс чорукту чок кылырынга хөй-ниити организациялары база киржир ужурлуг деп чугаалааш, оларга грант деткимчезин көргүзери эргежок чугула дээрзин демдеглээн. Грант бижиир талазы-биле ажыл база чоруп турар.
– Тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарын кадагалап арттырары-биле кандыг ажылдар чоруп турарыл?
– Ёзу-чаңчылдарны кадагалап арттырарда, уруглар садындан эгелээш улуг улуска чедир шупту назы-харның кижилери-биле ажылдаар болза эки. Чүге дизе шын кижизидилге, чараш мөзү-бүдүш чажындан тура хевирлеттинер ужурлуг. Ажы-төлдүң психологтуг байдалы улуг кижилерден хамааржыр. Бичии уругнуң чуртталгаже көрүжү, чугаа-домааның аяны, өөредилгези, ниитизи-биле чон мурнунга бодун алдынып чорууру ада-иезинден чайгаар үлегерлеттинер. Чугаалап турзувусса-даа, чүнү көргүзүп турар бис, ажы-төл ону өттүнүп алыр.
Ажы-төлдүң кижизидилгезинге хамаарышкан айтырыглар хөйү-биле тургустунуп турар. Психологтарның чугаалап турары-биле алырга, чамдык ада-иелер ажы-төлүнге хөлүн эрттир негелделиг, шоолуг чассытпас, чедиишкиннери дээш өөрүшкүзүн үлежип билбес, ниитизи-биле уругларынче кичээнгей салбас, деткимче чок дээш оон-даа өске чылдагааннарлыг. Ынчангаш ажы-төлдүң сагыш-сеткили ундарап, берге айтырыглар тыптып келирге, улуг улустан чажыртынып, шупту чүүлдү иштинге шыгжап чоруур хагдынчак улус апаар. Ындыг байдалдар бичии уруглардан эгелээш элээдилерге чедир хөй таваржып турар. Ол бүгү чыылгаш, түңнелинде сагыш аарыы тыптыр. Өзүп келгеш, бодунга бүзүревес, шиитпирлиг базымнар кылырындан коргар кижилер апаар.
Оон ыңай ажы-төлүнүң баарынга аас былаажыр ада-иелер база хөй. Ол бичии чаштың психологтуг байдалынга кончуг багай салдарлыг. Ынчангаш уругларның сагыш-сеткилиниң байлаан сайзырадырынче күштү мөөңнеп, өг-бүлениң үнелиг ёзу-чаңчылдарын кайы-даа назы-харның кижилеринге угаадып чугаалаары негеттинип келген. Ынчангаш кожууннарже үнүүшкүннерни кылып, бо талазы-биле чугааны, кыйгырыгны кылып турар бис. Кожуун, сумуларда адырларывыс база боттарының ээлчээнде ук ажылдарны чорудуп турар.
Тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарын кижизидилгениң таваа кылып алгаш, өзүп олурар салгалдардан мөзү-бүдүштүг оолдар, кыстарны кижизидип өстүрери бо хүннүң айтырыы апарган. Ону анаа-ла аас дамчаан чугаа-биле дамчыдары шын эвес. Эртемденнеривистиң бижип кааны “Кыстың бүдүжү”, “Эр чол” деп номнарга даянып чорудуп турар бис. Оларны көвүдедир үндүрери негеттинип турар.
Ол ышкаш “Хамааты туруш быжыглаар школа” өске-даа эки ажылдыг чөвүлелдер-биле арга-дуржулгазын удур-дедир солчуп, өөренип, оларның-биле кады сырый харылзаалыг ажылдап турарлар.
– “Хамааты туруш быжыглаар школаның” ажылының утказы чүл?
– Бо школаның иштинде чоруп турар ажылдар аңгы-аңгы. Чижээ, Бай-Тайганың Херээженнер эвилели “Кыстың бүдүжү”, “Кожаның холбаазы чаңгыс”, “Ие кижи — хүн”, Каа-Хем кожууннуң “Алдын өргээ”, “Үлегерлиг өреге” деп ажылдарның ачызында суурларның чаагайжыдылгазынга бажың бүрүзү идепкейлиг киржип, ногаа, кат-чимис тарыыр, аргыыр, даараар дээш херээжен чоннуң кылып билир ажылдарынче аваларны хаара туткан түңнелинде бажыңнарның девискээрлери, кудумчулар чылдан чылче экижип келген. Чаагайжыдылга талазы-биле мөөрейлерни доктаамал эрттирип турарлар. Ол дуржулганы өске кожууннар база үлегерлеп алган ажыглап чоруур.
“Кожаның холбаазы чаңгыс” деп ажылдың утказы девискээр аайынче агитбригадалар тургузуп алгаш, боттарының аразында амыдыралы чегей, берге байдалга азы чидиригге таварышкан, багай чаңчылдарже сундугуп турар кожаларын чааскаандырзын арттырбайн, эки амыдыралче үндүрүп алыры-биле, сагыш-сеткил, күш-ажыл-даа талазы-биле дузалажып, ногаа, кат-чимис тарыырынга дээш бүгү талазы-биле дузалажып, бот-боттарын деткижип, хайгааражып чорууру кончуг эки. Кожууннарда бо ажылды арбаннар, кудумчулар, кварталдар аайы-биле аңгы-аңгы чорудуп турар.
“Алдын өргээ”, “Үлегерлиг өреге” деп мөөрейлер бажың-балгадын, чурттап олурар девискээрин чараштап, чон аразынга үлегерлиг чурттакчылар болурунче хаара тудуп чоруур.
– Арага, таакпы, наркомания дээн ышкаш хоралыг чаңчылдардан адырлып алырынга Херээженнер эвилели кандыг дузаны чедирип турарыл?
– Ниитизи-биле херээжен чоннуң кадыкшылын быжыглаар сорулгалыг Хөй-ниитиниң кадыкшылга төвү, Наркология диспансери дээш өске-даа эмнелге черлери-биле кады ажылдажылганы чорудуп турар бис. Арага, таакпы, наркоманиядан адырлып алыры амыр эвес болганда, школаларга, чон чыглыр черлерге, хурал-суглааларга профилактиктиг ажылдарны Херээженнер эвилели чорудуп турар. Багай чаңчылдарже кире берген аргажок берге байдалдыг кижилерни Наркология диспансери-биле ат-сывы билдинмес кылдыр чугаалашкаш, боттарывыс акша-хөреңгини чыггаш, эмнедири-биле чыттырып турар бис. Эмненгеш үнүп келирге, катап багай чаңчылче кирбезин дээш, харыысалгалыг ажылдарже хаара тудар, чаа-чаа чүүлдерге сонуургалын оттурар, чонга ажыктыг, херек кырында кандыг-даа ажылды шыдаптар кижи-дир дээрзин билиндирер ажылдар чоруп турар. Ооң түңнелинде багай чаңчылдардан адырылгаш, эки амыдырай берген херээжен кижилер бар.
Чамдык кожуун, сумуларда чоннуң эки турачы дружиналары база ажылдап турар. Хөй-ниити черлеринге эзирик байдалдыг бөлүглешкен кижилер тускай формалар кеткилээн суртаал ажылы чорудуп турар дружина кежигүннерин көрүп кааш, бажыңнарынче тарап, чоорту көскүлеңневес апаарлар.
– Улуу-биле четтирдивис. Ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни күзедивис.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чурукту ТР-ниң Херээженнер эвилелиниң архивинден алган.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10