Тывада, бүгү чуртта ышкаш, июль 8-те Өг-бүлениң, ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң хүнүн демдеглээн. Россияның Президентизиниң чарлыы-биле 2022 чылда албан ёзузу-биле тургустунган байырлал.
Улуг чуртувустуң шупту регионнарында Өг-бүлениң, ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң хүнүн демдеглээрин каттыштырып турар кол болуушкуннарның бирээзи – эң үлегерлиг өг-бүлелерге хөй-ниити шаңналын — «Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш» медальдарны байырлыг байдалга тыпсыры. Бо шаңналды 25 чылдан хөй кады эгин кожа чурттаан, харылзаазы ынакшылга болгаш шынчы чорукка үндезилеттинген төлептиг өг-бүлелерге бээр. Тывага 2009 чылдан тура «Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш» медальдарны 694 өг-бүле алган, а бо чылын 73 үлегерлиг өг-бүлеге тывыскан.
Июль 8-те Тываның найысылалының Улусчу чогаадылга бажыңынга 45 өг-бүлеге шаңнал тыпсыр чараш ёзулал эрткен. Эң бир дугаар сценаже Айнааш биле Олимпий Ондарларны хүндүткел-биле чалаан. Айнааш Владимировна – Россия Федерациязының Маадыр иези. Ол Тывадан ындыг бедик атка төлептиг болган чаңгыс ава. Өөнүң ээзи-биле 40 ажыг чыл дургузунда найыралдыг чурттап чоруур, 12 ажы-төлүн төлептиг хамаатылар кылдыр кижизиткеннер. Амгы үеде өг-бүлениң эр ээзи, улуг оглу-биле тускай шериг операциязында Ада-чуртун камгалап турарлар.
“Ынакшыл болгаш шынчы чорук” медалын изиг адыш часкаашкыннары-биле Анаталий биле Римма Соруктугларга Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар тывыскан. Олар 43 чыл дургузунда бот-боттарын деткижип, 2 оол биле 2 кысты кижизиткен. Амгы үеде ажы-төлү шупту дээди эртемнерлиг. Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип чоруурлар. Чүге дизе Анатолий Кыргысович биле Римма Чечен-ооловна ажы-төлүнге эки үлегер-чижек. Өгнүң ээзи күш-ажылдың хоочуну, 30 чыл дургузунда ИХЯ шугумунга ажылдап чораан. Өөнүң ишти 32 чыл арга-дуржулгалыг, бедик категорияның башкызы.
“Чуртталга амыр эвес болгай. Бергелер көвей. Бот-боттарын хүндүлежири чугула. Үен-даян сөглешпес, ажыт-чажыт чокка чугаалажыр. Келир үеже планнарны кады салыр. Эр-даа кижи, херээжен-даа кижи угаанныг болур болза эки. Дедирленип, сөс сүрүп, могаттынчыр болза, өг-бүле “буступ” болур. Кандыг-даа шаптараазыннар келирге, кады ажып эртер. Бот-боттарын буруудадып болбас. Өг-бүлени ийи кижи туткан болгай, ынчангаш иелээн харыылаар апаар. Харыысалгалыг болур” – деп, найыралдыг өг-бүле үр үе дургузунда чурттаан чажыды-биле үлешкен.
Валерий биле Елизавета Салчактар 1971 чылда өг-бүлезиниң таваан салган. Оларның таныжып алганы өскелерге дөмейлешпес онза.
“Бир хүн мээң даайым ада-иемниң бажыңынче келгеш: “Силерге күдээ эккелдим” – деп кайгамчык чүүл чугаалаан. Ынчан бис көңгүс аныяк бис. Ынакшыл, харылзаа деп чүүлдер-даа эки билбес. Эгезинде бүдүү бот-боттарывысче көржүп, эпчоксунуп бижииргежир турдувус. Бистиң кудавысты эрги тыва ёзулал-биле эрттирген. Кудавыс соонда бот-боттарывыстан дезип шаанга кирген улус бис. 3–4 хонук эрткенде, бичии чугаалажып эгелээн бис” – деп, Елизавета Өпейовна чугаалаан.
Өгнүң ээзи Валерий Салчак бүгү назынында чолаачылап ажылдап чораан, а Елизавета Салчак – садыгжы. Амгы үеде мал-маган тудуп чоруур эрес-кежээ өг-бүле. Олар үш ажы-төлдү өстүрген, уруглары дээш чоргаарланып чоруурлар. Улуг уруу – башкы, ортуну – юрист, а хеймери – психиатр эмчи. Хоочуннар 9 уйнуун база карактажып чоруурлар.
Ол ышкаш 30 ажыг чылдар дургузунда кады чурттаан өг-бүлелерни база шаңнап-мактаан.
Ооң-биле чергелештир Николай Гастелло аттыг Тываның Национал парыгынга онза байырлалга тураскаадып, тематиктиг шөлчүгештерни ажылдаткан. Оларның бирээзинге байырлалдың демдээ – чүрек хевирлиг йөрээлдерлиг чолдуг эдилелдер кылырының мастер-класстарын эрттирген. Өске шөлчүгешке «Өг-бүлениң аас-кежииниң хол майгынының адаанга» деп викторинаны организастаан, ол ышкаш ада-иелерге «Аас-кежиктиң чеди чечек бүрүлери» деп чогаадыкчы оюнну белеткээн.
Өг-бүлениң, ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң хүнүнге тураскааткан хөй санныг хемчеглерни кожууннарга база эрттирген. 25 чыл ажыг кады чурттап келген өг-бүлелерге байыр чедирип, оларны алгап-мактап, үлегер-чижек кылдыр салган. А өзүп олурар салгалдарга чогаадыкчы мастер-класстарны, өг-бүле темазынга хамаарышкан мөөрейлерни, танцы-сам флешмобтарын база спортчу оюннарны организастаан.
Культура төптеринге болгаш ном саңнарынга өг-бүле темазынга тураскааткан киноларның көргүзүү болган, а ХБАБ-тың девискээр албан черлеринге “Өг-бүлениң төрүттүнген хүнү” болгаш “Өг-бүле тудары – кады ажылдажылга” деп темага Бүгү-российжи хемчеглерни эрттирген. Тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелеринге «Өг-бүлениң дыштаныр хүннери» деп хемчеглерни музейлерге организастаан. Тыва Республиканың Перинаталдыг төвүнүң Консультация-диагностиктиг төвүнге, кожууннарның төп эмнелгелеринге чылдың-на эрттирер «Меңээ амы-тынны бер» деп акция-биле ажык эжиктер хүнүн эрттирген.
Олча ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10