Тыва Республиканың 2023 чылда бюджединиң күүселдезиниң дугайында отчёттуң хөй-ниити дыңнаашкыннарын ТР-ниң Дээди Хуралы (парламентизи) май 22-де Тываның Чазааның хуралдаар залынга эрттирген.
Республиканың хоойлужудулга эрге-чагыргазының дээди органының организастап эрттиргени хөй-ниити дыңнаашкыннар бюджет чорудулгазының дугайында хоойлужудулгада көрдүнген, чыл санында албан эрттирер ужурлуг хемчег.
Аңаа республиканың эрткен чылда бюджединиң күүселдезиниң сайгарылгазынга даянып, дараазында чылдарда бюджетти хевирлээрин база чугаалажып турар. Хөй-ниити дыңнаашкыннарны эрттирериниң мурнунда Тыва Республиканың 2023 чылда бюджединиң күүселдезиниң дугайында отчётту ТР-ниң Дээди Хуралының болгаш Тыва Республиканың Чазааның сайтыларынга ажыы-биле салып, ооң-биле тус черниң чурттакчы чону таныжып ап болур байдалды тургускан.
Май 22-де эрткен хөй-ниити дыңнаашкыннарга ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары, күүседикчи болгаш хоойлужудулга эрге-чагыргаларның аңгы-аңгы деңнелдериниң ажылдакчылары, яамыларның болгаш ведомстволарның удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның төлээлери олурушкан.
Тыва Республиканың 2023 чылда бюджединиң күүселдезиниң дугайында отчёттуң хөй-ниити дыңнаашкыннарынга ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Владимир Донских киришкен.
ТР-ниң Дээди Хуралының Бюджет, үндүрүглер, экономика болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитединиң даргазы Алдын-кыс Конгар хөй-ниити дыңнаашкыннарны башкарып эрттирген. Тыва Республиканың 2023 чылда бюджединиң күүселдези берге болган. Аңаа чуртта ниитизи-биле нарын социал-экономиктиг байдал база салдарлыг болганы чугаажок. Ынчалза-даа федералдыг төптүң деткимчези, республиканың бодунуң күжениишкиннери-биле эрткен 2023 чылдың бюджединиң күүселдези чогуур деңнелде болган. “Ажылды ону кылып турар кижи чогудар, ооң ажыл-херээ шупту чайгаар чогуй бербес, 2023 чылдың күүселдезинде чедир кылдынмайн барган чүүлдер база бар. Кандыг-бир чылдагаан-биле бүтпейн барган ажыл-херектерни дараазында чылдарда планнарывыска киирип, чогудар апаар бис” — деп, Алдын-кыс Конгар чугаалаан.
Тыва Республиканың 2023 чылда социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң түңнелдериниң дугайында илеткелди экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыдының оралакчызы Анзатмаа Конгар кылган.
Республиканың экономикага чедиишкиннерин ол демдеглээн. Чижээлээрге, тудуг ажылдары 2023 чылда 53 хуу өзүлделиг болган, ол дээрге Сибирь федералдыг округта эң дээре көргүзүг. Ортумак болгаш биче сайгарлыкчы чорукка хаара туттунган кижилерниң саны эрткен чылда 27 хууга көвүдээн. Ол база Сибирь федералдыг округта эң эки көргүзүг.
Чурттакчы чоннуң социал байдалы элээн экижээнин база илеткелчи айыткан, чижээлээрге, ажылдап турар кижилерниң акша-төгерик орулгазы 6,5 хууга көвүдээн.
Үлетпүр бүдүрүлгезинде хожудаашкыннар 2023 чылда бар болганын А. Конгар айтып, дараазында 2024 чылда экономиктиг өзүүшкүнге ол эки эвес салдарлыг бооп болурун кичээндирген.
Тыва Республиканың 2023 чылда бюджединиң күүселдезиниң дугайында бодунуң илеткелинге ТР-ниң саң-хөө сайыдының бирги оралакчызы Айлана Ошкулуг, эрткен чылда Тываның Чазааның бир кол сорулгаларының бирээзи республиканың чурттакчы чонунуң социал чоруун магадылаары турган деп, чугаалаан. Ол дээрге социал чиигелделиг хамаатыларның төлевирлеринге, бюджет адырының ажылдакчыларының шалыңынга акшаландырыышкынның дөстерин тывары дээш өске-даа ажылдар.
Чамдык кожууннарның тус чер бюджеттериниң орулгаларының өскенин илеткелчи демдеглээн. Олар дээрге Чеди-Хөл, Барыын-Хемчик, Бии-Хем кожууннар. Боттарының орулгалары эвээжээн муниципалитеттер база бар: Ак-Довурак хоорай, Тере-Хөл, Тожу кожууннар.
Республиканың чарыгдалдарынга база илеткелчи доктааган. 2023 чылда каттыштырган бюджеттен чарыгдалдар эрткен 2002 чылдың деңнелинден көвүдевээн. Эң хөй чарыгдалдар бюджет адырының ажылдакчыларының шалыңын төлээринге үнген.
2023 чылда республиканың бюджедин кайнаар, чүү хире хемчээлдиг чарыгдаары Россияның Президентизиниң болгаш Тываның Баштыңының даалгаларын күүседиринден, национал төлевилелдерни боттандырарындан база хамааржыр дээрзин А. Ошкулуг чугаалаан. Ол чарыгдалдар чурттакчы чоннуң чединмес байдалын чавызадырынче, орулгаларын көвүдедиринче, социал камгалалын магадылаарынче угланганын демдеглээн.
Тыва Республиканың 2023 чылда бюджединиң күүселдезиниң отчёдунга хамаарыштыр сайгарылгалыг илеткелди ТР-ниң Санажылга палатазының даргазының оралакчызы Шончалай Эренчин кылган. Эрткен чылда акшаландырыышкынга бергедээшкиннер турза-даа, бюджет күүселдези чогуур деңнелге боттанганын ол демдеглээн.
Хөй-ниити дыңнаашкыннарның мурнуу чарыында болгаш дыңнаашкыннар үезинде 2023 чылда республиканың бюджединиң күүселдезинге хамаарыштыр санал-оналдар солчуушкуннарының түңнелинде эрткен чылдың бюджединиң күүселдезиниң көргүзүглери багай эвес болганы демдеглеттинген.
“Республиканың эрткен чылда бюджединиң күүселдезиниң дугайында хөй-ниити дыңнаашкыннар үезинде санал-оналдар регионнуң бюджедин тургузарынга болгаш ооң күүселдезинге чурттакчы чоннуң хөй кезииниң хамаарылгазын илередип турар. Ол чүүл 2024 чылдың бюджедин күүседиринге, 2025 чылдың бюджедин тургузарынга дузалыг боор” – деп, ТР-ниң Дээди Хуралының Бюджет, үндүрүглер, экономика болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитединиң даргазы Алдын-Кыс Конгар чугаалаан.
Ш. МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №38 2024 чылдың май 25