Июнь 7-де VIII дугаар Делегей чергелиг «Хөөмей — Төп Азия чоннарының культуразының эртинези» деп шуулган ажылын эгелээн.
Баштайгы хүнде шуулганның албан ёзузу-биле ажыдыышкыны Чазак бажыңынга болган. Аңаа Тываның эртемденнери, Тываның Улустуң хөөмейжилери, культураның алдарлыг кижилери болгаш шуулганга киржип келген Россияның регионнарындан база даштыкыдан аалчылар киришкен.
Тыва чоннуң эртинези болган Хөөмей республиканың культурлуг амыдыралында эң-не онзагай черни ээлеп турарын демдеглеп, ээлчеглиг шуулганның бүгү киржикчилеринге үре-түңнелдиг ажылдаарын күзээш, байыр чедирип, ТР-ниң Чазак Даргазының мурнундан баштайгы сөстү ооң оралакчызы Орлан Сарыглар алгаш, байырлыг хемчегни ажыткан. Ол ышкаш ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит шуулганның эртем-шинчилел талазы-биле ажылынга кандыг регионнардан болгаш чурттардан эртемденнер келгенин, шуулганның ажыл планын кысказы-биле таныштырган.
Бирги илеткелди уран чүүл эртеминиң доктору, билдингир эртемден Зоя Кыргыс кылган. Ол 1992 чылдан 2020 чылга чедир 30 чыл дургузунда эртем-шинчилелдиг ажылдарны чоруткан түңнелинде, хөөмейниң сайзыралынга кандыг салдарлыг болганын таныштырган.
Ол-ла хуралга онлайн хевирге АКШ-тан этнохөгжүм шинчилекчизи, профессор Теодор Левин, Нидерланды — Тайбей, Тайваньдан шинчилекчи Марк ван Тонгерен, Амстердамдан “Пан Рекордс” компанияның удуртукчузу, продюсер Бернард Клейкамп кыска медээ-тайылбырлыг сөс ап, шуулган киржикчилеринге байыр чедиргеннер.
Чазакка хурал соонда VIII дугаар шуулганның эртем талазы-биле кезээ дөрт аңгы секцияга уламчылаан. Ниитизи-биле Россиядан болгаш даштыкыдан 60 ажыг эртемденнер илеткелдерни кылган. Оларның иштинде 23 кижи онлайн киришкен.
Шуулганның бирги хүнүнүң культурлуг программазында кирген концерт хөйнү магадаткан.
Концерт бетинде ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит база катап чыылганнарга байыр чедиргеш, тыва хөөмейниң сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирген культура ажылдакчыларынга, эртемденнерге шаңналдарны тывыскан. Оларның аразында “Хөөмей” Академиязының директору Бады-Доржу Ондарга РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгунуң мурнундан өөрүп четтириишкин бижиин номчуп таныштырган.
Тиилелге хүнүнге уткуштур Москвага болган РФ-тиң Камгалал яамызының Төп шериг оркестриниң ТШО киржикчилери, оларның өг-бүлелерин чалаан концертке “Алаш” бөлүү киржип, чуртта болуп турар нарын байдалда чоннуң хей-аъдын көдүрүп, катаптаттынмас чараш оюн-көргүзүүн бараалгатканын Россияның маадыры Сергей Күжүгетович ол бижиинде онзалап демдеглээн болган.
Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Красноярскының академиктиг симфониктиг оркестри биле катай сценаже делегейде ады-сураа алгаан “Алаш”, “Чиргилчин” болгаш аныяк бөлүктер “Хөөмей бит”, “Одучу” каттаптаттынмас оюн-көргүзүүн чонга бараалгаткан.
“Катап база Тывага келгенивиске дыка өөрүп тур бис. Ийи хонукта ийи концертти көргүстүвүс. Июнь 6-да Тываның сураглыг композиторлары чораан Р. Кенденбильдиң, Х. Дамбаның хөгжүм чогаалдарын ойнадывыс. Көрүкчү дыка эки хүлээп алды. Ийиги концерт мырыңай кайгамчык болду. Тываның сураглыг хөөмейжилери-биле сценага катай ойнаанывыс – бир дугаар дуржулгавыс-тыр. Дыка солун, бир-ле тускай оранче бисти алгаш барган ышкаш болуп турду. Кончуг күштүг энергияны-даа алдывыс. Хөөмейжилер-биле кады ойнай бээрге, эът-кеш чымырткайны бээр-дир деп, оркестрниң хөгжүмчүлери чугаалап турдулар. Красноярскыга бо-ла бөлүктерниң киржилгези-биле шак мындыг концерттерден көргүскен болзувусса деп, изиг күзелдиг артып калдывыс” — деп, оркестрниң дирижеру Михаил Мосенков концерт соонда магадаан сеткили-биле чугаалап турду.
Концерт соонда шуулган киржикчилери, хөгжүмчүлер “Алдын-Булак” этнокультура комплекизинде хөөмей Оваазынга найыралдың одаан кыпсыр чаңчыл-биле баштайгы хүн доозулган.
Ийиги хүнде аңгы-аңгы секцияларга мастер-класстар, хөөмей күүседикчилериниң мөөрейи уламчылаан. Ол хүннүң кежээзинде В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга “Каргыраа” деп хөөмейжилер хорунуң солун концерти-биле доозулган. Тыва улустуң чон аразында билдингир ырыларын аңгы-аңгы үннерге ырлавышаан, каргыраа-сыгыдын бадыра бээрге, залга олурган көрүкчүлер изиг адыш часкаашкыны-биле хүлээп алган. Тываның Улустуң хөөмейжизи Аян-оол Самга удурткан “Каргыраа” хөөмейжилер хору моон-даа соңгаар хөйнү кайгадыр болду-ла бе...
Үшкү хүнде хөөмей күүседикчилериниң бөлүктер аразынга мөөрейи, мастер-класстар уламчылаан. Ниитизи-биле үш хүн дургузунда найысылалдың аалчылары-даа, чурттакчылары-даа мага хандыр хөөмей-сыгытты дыңнап, мөөрейлерни, солун концерттерни көрген.
“Делегей чергелиг шуулганывыс эки эрткен. Аңаа киржир күзелин илереткен эртемденнер шупту келген, онлайн киржир улус база илеткелдерин номчуп таныштырган. Эртемденнерниң шуулганга номчуп таныштырган илеткелдери кончуг солун болган. Шуулганның эртем талазы-биле кезээнден аңгыда, күүседикчилер аразынга мөөрей база эрткен.
Ында чаңгыстың күүселдези бир аңгы, бөлүктер бир аңгы мөөрейлешкен. Ниитизи-биле мөөрей киржикчилериниң саны 107 кижи четкен. Оларның 40-и онлайн киришти. Бо мөөрей үезинде кончуг шыырак өзүп олурар хөөмейжилерни эскердивис. Шупту шаңналдыг черлерже кирген. Ол ышкаш чаа бөлүктер база немежип турары дыка эки-дир деп көрдүвүс.
Оон аңгыда, бо шуулганда чаа чүүл, “Каргыраа” деп профессионал деңнелде хөөмейжилер хору (хөйнүң күүселдези) бир дугаар сценага ниити ыр-шоорун каргыраа-сыгыдын катай-хаара бадырып, бараалгаткан. Ону база дыка улуг чедиишкин деп санап турар бис. Ынчангаш улуг ажылды түңнеп тура, бүгү чонга, шуулганның киржикчилеринге, бисти деткип турган чонувуска, Тыва Чазаавыска, ТР-ниң Культура яамызынга улуу-биле өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис. Өгбелерден дамчып келген Хөөмейивис делегейге чаңгыланып турар-ла болзунам!" – деп, шуулганның кол организакчылары “Хөөмей” Академиязының директору Бады-Доржу Ондар чугаалаан.
Үш хүн дургузунда уламчылаан шуулганның ажылын түңнээн "төгерик столга" база бир өөрүнчүг медээ – “Хөөмей” Академиязының директорунуң оралакчызы Марятта Бадыргының хөөмейге хамаарышкан эртем-шинчилел ажылының дугайында ному үнүп келгенин дыңнаткан. Чаа номда чүү киргени болгаш шуулганның ажылынга хамаарыштыр кандыг шиитпир хүлээп алганының дугайында дараазында үндүрүлгевистен номчуур силер, хүндүлүг номчукчу.
/ Карина МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №42 2023 чылдың июнь 10