Бо чылын Тываның культура амыдыралында база бир улуг болуушкун – тыва эки турачы танкистерниң 1943 чылдың май 20-де Ада-чурттуң Улуг дайынынче Кызылдан чоруп турган төөгүлүг үделгезин катап чаартып тургузары (реконструкциязы), ону документалдыг фильм кылдыр үндүрер.
Хөй кижиниң сонуургалын оттурган бо улуг төлевилелди боттандырарының дугайында эгелекчи саналды Тываның Национал күрүне архиви үндүрген. Бо болгаш архивтиң ниити ажыл-чорудулгазының дугайында ооң директору, культурология эртемнериниң кандидады Белекмаа Муңгеден сонуургаан бис.
– Грантылар-биле ажылды 2019 чылдың январьда “Культурлуг төөгүнүң кадагалакчылары” деп автономнуг коммерция чок организацияны тургускаш, эгелээн бис. Бир дугаарында, 2020 чылда Президентиниң грантызын ойнап алгаш, ТАР-ның 100 чылдаанынга тураскааткан төөгү материалдарының делгелгезин кылгаш, бүгү кожууннарга чедирип, чонга таныштырар аргалыг болдувус.
Эрткен чылын Тываның Чазак Баштыңының грантызының 470 муң рубль деткимчези-биле “Тываның культурлуг өнчүзү” деп төлевилелди боттандырып эгелээш, республиканың бүгү культура албан черлериниң төөгүзүнге хамаарышкан ховар медээлерни чыыр сайтыны тургускан бис. Ында В. Көк-оол аттыг Национал театр, Национал оркестр, Тываның В.М. Халилов аттыг күрүне филармониязы, “Саян” хөгжүм болгаш самның национал театры, Национал ойнаар-кыстар театры, үш аңгы библиотека дээш ниитизи-биле 20 культура албан чери кирип турар.
Чүге ону кылып турган дээрге школачылардан эгелээш, реферат, диплом ажылы бижиир дээн студентилер, эртем ады-даа камгалап алыр дээн улуска шупту Тываның культуразының төөгүзүнге хамаарышкан бүгү медээни чаңгыс сайтыдан билип алыр аргалыг база эптиг болзун дээш кылган бис. Ол сайтыда чуруктар, видео материалдар, орус-тыва дылдарда бижээн медээлер кирип турар. Кол-ла чүве ынаар 20 албан чериниң төөгүзү, баштайгы тургузукчулары, алдарлыг кижилери дээш шуптузун бижип, чыып турар бис. Амгы үеде аныяк-өскен ажылдап турар чериниң хоочуннарын, ооң төөгүзүн билбес болуп турар. Ынчангаш үстүнде адаанывыс албан черлери бо талазы-биле ажылды дыка эки чорудуп эгелээн. Сайтының техниктиг тургузукчузу бистиң ажылдакчывыс Валерий Иргит болуп турар. Ол сайтыже материалдар чыылдазынга бистиң ажылдакчыларывыстың киржилгези улуг. Чүге дээрге үстүнде албан черлериниң киирип турар чамдык материалдарынга карышкактар турбазын дээш, ону албан хынаар. Шак ындыг сайтылар өске регионнарда шагда-ла бар болуп турар. Ынчангаш бис ону албан-биле кылганывыс бо.
СЕЗЕН ЧЫЛ ЭРТКЕНДЕ
Дараазында грант дээрге база-ла Президентиниң грантызының 694 муң рубль деткимчези-биле “Тыва эки турачыларга тураскаадыг” деп төлевилелди боттандырып эгелээн бис. Ооң утказы болза, 1943 чылда фронтуже Тывадан бир дугаар чоруп турган 12 эки турачы танкистерниң үделгезин катап көргүзер, ону документалдыг фильм кылдыр тырттырары болур. Ол үеде амгы филармонияның оран-савазын Сталин аттыг клуб деп адап турган. Ооң чанындан танкистерниң төөгүлүг үделгези болгандан бээр бо чылын 80 чыл болуп турар. Ол ышкаш амгы үеде Украинада болуп турар тускай шериг операциязынга чоок тема-дыр. 80 чыл эрткенде төөгүнүң катаптаттынып турары хомуданчыг.
Бо төлевилел хөй культура ажылдакчыларын хаара туткан: В.М. Халилов аттыг филармония, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры, Кызылдың уран чүүл колледжи, Национал оркестр, Тываның Чазааның Т. Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестри киржип турар. Кылыр ажыл хөй. Филармонияның даштыкы хевири ол үеде кандыг турган, шак ынчалдыр кылгаш, танкистерниң ролюн ойнаар улусту кастинг-шилилге эрттиргеш, шилиттингеннерни чыып белеткээр, эрги шериг хеп-биле кедирер, эрги үениң машиназын белеткээр дээш өске-даа. Сценарийни Виктория Хомушку бижип турар. Ол көргүзүгнү тургузар режиссер Тываның алдарлыг артизи Сайдаш Монгуш.
Кажан бо төлевилел дугайында чарлапканывыста, хөй чон киржир күзелин илередип эгелээн. Кастинг үезинде танкистерниң төрелдери, ажы-төлү база кээп турган. Бо хонуктарда хоочун Виктор Пюрюна кээп чорааш, ТАР үезинде ооң авазы Белекей Тевековна Пюрюна Херээженнер шимчээшкининиң даргазы тургаш, 1943 чылда танкистерни үдеп турган төөгүлүг болуушкуннуң киржикчизи турганын, ачазы Куулар Кочаевич Пюрюна ТАРП ТК-ның чиңгине секретары турган Салчак Токаның адъютантызы чораанын чугаалап, чуруктарын көргүзүп, авазының эки турачыларны үдеп турда чугаалап турган чагыг сөстерин биске дамчыдып берген. Бо төлевилелче ниитизи-биле 70 кижини хаара тудары көрдүнген. Май 20-де төөгүлүг үделгениң 80 чыл болган хүнүнде чонга көргүзер дээн. 26 минута үргүлчүлелдиг документалдыг фильмни сентябрь 1-де бүгү кинотеатрларга көргүзерин ТР-ниң Культура яамызы сүмелеп турар.
Оон аңгыда, бо чылын Президент фондузунуң культурлуг бот-идепкейиниң грантызының 474 муң рубль деткимчези-биле “Фронтуже эки турачы бооп чораан мен” деп төлевилелди боттандырар бис. Бо төлевилел-биле тыва 221 эки турачыга тураскааткан көжүп чоруур улуг делгелгени белеткээш, республиканың бүгү кожууннарынга көргүзер дээн бис – деп, Белекмаа Владимировна таныштырды.
ЭҢ-НЕ ҮНЕЛИГ ДОКУМЕНТ
1930 чылдың июнь 23-те ТАР-ның Эртем комитединиң чанынга Күрүне архиви тургустунган. Ол үеден бээр архивтиң ажылы сайзыраза-сайзыраза, 2020 чылдың апрель 7-де ТР-ниң Чазак Даргазының 77 дугаарлыг Чарлыы ёзугаар ТР-ниң Национал күрүне архиви деп бедик чадаже көдүрүлген. Национал статусту чедип алыры ындыг-ла белен эвес дээрзин удуртукчулар билир. Ол деңнелче чедеринге архивте шыгжаттынып турар эң-не ховар документилер улуг салдарны чедиргени билдингир. Оларга Тываның бир дугаар Конституциязы база хамааржыр. Ол документиниң эгезинде чүгле орус дылда үндүрүлгезин тып алган болза, үш чыл үргүлчүлелдиг улуг дилээшкин ажылын чоруткан соонда, 2020 чылда бурунгу моол бижик-биле тыва дылда бижээн Буян-Бадыргының бодунуң холунга тудуп чорааны Конституциязын тып алган. Ол база улуг ажыдыышкын болган.
Ол ышкаш 2022 чылда “Россияның күрүнениң тускай ховар документилериниң даңзызы” деп улуг даңзыже бүдүн СФО-дан чүгле Тывадан бир документ киргени база архивтиң улуг чедиишкини болган. Ол болза 1759 чылда бижиттинген “Тываның кыска төөгүзү” деп херек болуп турар. Ында ол үеде Тываның 5 кожуунун баштап чораан нояннарының төөгүзү кирген. Ол төөгүде Буян-Бадыргының мурнунда-ла урянхай тываларын баштап чораан нояннарның ат-сывы, ук-төөгүзүн бурунгу моол бижик-биле бижээни онзагай. Ынчангаш Россия чергелиг ховар үнелиг документ деп санадып турар.
Бо документилер болгаш өске-даа бурунгу моол бижиктиг документилер шупту дыка нарын, ристен кылган япон чуга саазыннарда бижиттинген. Оларны чеже-даа камнап шыгжаарга, кандыг-даа эки шынарлыг саазын кырыыр, үрелир, ирип чыдар боор. Оларны ол хевээр кадагалап алыр дизе, катап эде кылыр апаар. А ону эде кылырынга тускай дериг-херексел болгаш шак-ла ындыг саазын хереглеттинер болганы архивке тускай лаборатория ажыдарынга чугула чылдагаан апарган. Айтырыгның чугулазын өөренип көргеш, 2021 чылда Тыва Чазак лабораторияга херек 800 муң рубль өртектиг дериг-херекселди садып алырынга улуг деткимчени көргүскен. Бо хүннерде ол лабораторияда салдынган чаа үениң дериг-херекселиниң дузазы-биле 100 муң ажыг өртектиг япон саазында 800 арын документини эде чаарткан. Ол төөгүлүг документилерниң узуну 10 метр-даа чеде бээр. Оларны чүгле чаа саазынга хоолгазын дүжүреринден аңгыда, компьютерже киирер улуг ажыл база уламчылап турар.
ТӨӨГҮНҮ УТПАЗЫН
Тываның Национал күрүне архивинде бо хүнде 35 кижи ажылдап турар. Оларның чартыы аныяктар, аразында бедик арга-дуржулгалыг Евдокия Очировна Чыдым, Татьяна Егоровна Арчимаева болгаш өске-даа хоочуннар аныяктарның идегелдиг дагдыныкчылары болуп ажылдап турар. Күрүне албан черин алды чыл дургузунда удуртуп келген үезинде Белекмаа Владимировна аныяктарның билиин бедидеринче улуг кичээнгейни салган. Бо хүнде ында ажылдап турар аныяктар шуптузу ТывКу, ХКУ-га удаа-дараа өөредилге курстарын эртип, билиин бедиткен, үш кижи архив талазы-биле магистратураны доозуп турар, ийи кижи Омскунуң эртем төвүнге реставратор деп тускай мергежилди чедип алган. Ынчалдыр аныяктар боттарының ажылынга сонуургалы улам күштелип, төөгүнү утпазы-биле, архив документилеринге камналгалыг ажылдап турар.
Белекмаа Муңгениң сагыжын өйүп чоруур нарын айтырыг – 2014 чылдан тура кайы-даа албан черлеринден архив документилериниң чогуур деңнелге дужааттынмааны. “Совет үеде бүгү албан черлери боттарының архивин чыггаш, күрүне архивинче албан дужаап турган. 1945 чылдан 2014 чылга чедир архив долу чыгдынган деп болур. А ооң соонда бо талазы-биле ажыл дыка кошкак болу бергенинден, архив материалдары хереглеп келген улус чогуур документизин тып шыдавайн турары, нарын айтырыг болу берген. Бир эвес боттарының архив материалдарынче албан черлериниң удуртукчу бүрүзү кичээнгей салбас, ону шыңгыы хыналдага албас чүве болза, каш чыл эрткенде, амгы үениң төөгүзүн чидирип ап болурунуң айыылы тургустунуп турар” – деп, архив директору чугаалады.
/ Карина МОНГУШ.
"Шын" №28 2023 чылдың апрель 19