Тываның чурттакчы чонунга одаар чүүлдүң өртээ 5,8 хууга – Россияның Экономиктиг сайзырал яамызының баш бурунгаар бергени инфляция деңнелинге өзер. Тываның Чазаа Чаа чыл байырлалдарының бүдүүзүнде хөмүрнү үүрмектеп садарынга чаа өртекти бадылаар дугайында шиитпирни хүлээп алган. Каа-Хем биле Чадаананың хөмүр-даш уургайлары аңаа дүүштүр январь 1-ден эгелеп республиканың чурттакчыларынга үндүр садар хөмүр-даштың өртээн үндүрүү-биле кады 1 тоннада 2925,37 рубль кылдыр азы 2024 чылга деңнээрге, 160,37 рубль аар кылдыр доктааткан.
ТР-ниң Тариф албан чериниң дыңнатканы-биле алырга, хөмүр-даш уургайлары боттары элээн улуг өртектерже өстүрерин негээн. Тываның даг-руда компаниязының удуртулгазы бир тонна хөмүр-даштың өртээ 3893,05 рубль кылдыр азы республика Чазааның бадылаан өртээнден 1 муң рубль хире хөй болур санаашкыннарны киирген.
Албанның эксперттери ТДРК-ның элээн каш чүүлдериниң, ооң иштинде компанияның ажылдакчыларынга күш-ажыл төлевиринге чарыгдалдар өртектериниң баш бурунгаар санаашкыннары-биле чөпшээрешпээн. Бүдүрүлгениң экономиктиг үндезин чок болгаш өстүрген чарыгдалдарын кызырбышаан, ону таарыштырган. Түңнелинде, Тываның иштики рыногунда ТДРК-ның чугула чарыгдалдарын эгидип бээр база карылга чок ажылдаарын хандырар хөмүр-даштың өртээн доктааткан.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыг чурттакчы чонга хөмүр-даш өртээн өстүрбези чугула базым деп санап турар. «Бир талазында, хөмүр-даш казып-тывар компанияны хөгжүдеринге кымдан-даа сонуургалдыг бис. Бо дээрге эң улуг болгаш турум үндүрүг төлекчилериниң бирээзи-дир, мында бистиң 500 хире чаңгыс чер чурттугларвыс ажылдап, өг-бүлелерин төлептиг акша-шалыңнары-биле хандырып турар»– деп, ол чугаалаан.
Ындыг-даа болза, деңзиниң өске талазында – ыяштан аңгыда, чүгле хөмүр одап турар бүдүн Тыва бар. 330 муң чурттакчылыг республика чылдың-на 440 муң хире тонна хөмүр-дашты ажыглап турар. Шупту ЧЭТ-тер база котельнаялар, хуу өрегелерниң 80 ажыг хуузу хөмүрнү одап турар.
Кампания берге байдалды боттары база билип турарлар. Тываның эрге-чагыргазы база ТДРК менеджерлери чөрүлдээлерден база судтажырындан ойталап, чурттакчы чонга садар хөмүрге таарымчалыг өртекти тургузарын дугурушкан чөптүг шиитпирге кады келген. Компания бодунуң продукциязын чүгле Тывага эвес, а соңгаар, даштыкы рынокче үндүр саткаш, орулганы ажылдап алыр байдалдарны тургузарынга сонуургалдыг кады ажылдажылганы чорудар.
Республикадан дашкаар хөмүр-даштан акша ажылдап алыры амыр эвес болган. Бирээде, чижилге улуг – чүгле Сибирьде хөмүр-дашты Тывадан аңгыда, 9 регион казып ап турар. Чүгле Кузбасска безин российжи хөмүр-даштың чартыы онаажыр. Ийиде, экспортче хөмүрнү үндүр садары болдунмаан– Россияның демир-оруктарының вагоннары чедишпес база ооң эрттирикчи күжү кызыгаарлыг болганындан, республика даштыкы рыноктарже үнүп шыдаваан.
Транссибирь болгаш БАМ демир-орук шугуму-биле сөөртүлге айтырыы чидиг апарганындан, федералдыг чазак хөмүр-даш бүдүрүкчүлериниң аразынга вагоннарны үлээр даалганы бодунга хүлээнип алган. Ооң ачызында Тыва экспортчуларның санынче кирип, хөмүр-дашты үндүр сөөртүрүнүң квотазын алган. Республикага 2023 чылда 400 муң тонна хөмүр-дашты үндүр сөөртүрүн чөпшээрээн, 2024 чылда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 600 муң тоннаны экспортче садарын чедип алган. А 2025 чылда 1,5 сая тоннага чагыгны киирген.
Бөгүн республиканың эрге-чагыргазы Тываның даг-руда компаниязының экспортче хөмүр-дашты сөөртүрүнге федералдыг квотаны чүгле алыр дээш эвес, а ону магадылалдыг ажыглаар дээш ажылдап турар. Бо чүүл регион Чазаа биле хөмүр-даш тывыкчыларынга Тываның чурттакчы чонунга садар иштики рынокта “кара алдынның” өртээнге хамааржыр чугула айтырыгны улаштыр дугуржур арганы бээр.
А. МОНГУШ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16