Эртем хүнүнге уткуштур
1724 чылда Петр I февраль 8-те Россияга эртем хүнүн демдеглээр дугайында чарлыкты үндүрген. Оон бээр-ле эртем хүнүн демдеглеп, эртемденнер аразынга конференцияларны, мөөрейлерни, а школачыларга класс шактарын болгаш эртем-практиктиг конференцияларны эрттирери чаңчылчаан.
Ниитилелдиң бурунгаар хөгжүлдезинге эртем чугула черни ээлеп чораан. Ол чокта чуртка кандыг-даа сайзырал, хөгжүлде турбас. Чеди албан чери бо хүннерде Тываның эртем-техниктиг секторунда ажылдап турар. Ында докторлар, кандидаттар болгаш специалистер барык 400 ажыг кижи хаара туттунган. Регионнуң бурунгаар сайзыралының «алдын фондузу» деп чугаалаар болза, хөөредиг болбас.
Эртем хүнүнге уткуштур Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң кол эртем ажылдакчызы, культурология эртемнериниң доктору, ТР-ниң алдарлыг эртем ажылдакчызы, Россияның Композиторлар эвилелиниң кежигүнү, 2024 чылда мугур 70 харлаан юбилейин демдеглээн Валентина Юрьевна Сүзүкейни «Шын» солуннуң редакциязынче чаладывыс.
– Валентина Юрьевна, бодуңарны номчукчуларывыска таныштырыптар силер бе?
– 1954 чылда Бай-Тайга кожууннуң Тээли сумузунга башкыларның өг-бүлезинге төрүттүнген мен. 1977 чылда Москваның күрүнениң культура институдунуң улустуң хөгжүм херекселдериниң дирижеру салбырын доостум. Ол-ла чылын чанып келгеш, Кызылдың уран чүүл училищезинге баштай башкылап, оон директорнуң өөредилге талазы-биле оралакчызы болуп ажылдап чордум.
– Эртем ажылын кажан сонуургай берген силер, Валентина Юрьевна?
– Училищеге ажылдап тургаш-ла, тыва хөгжүм херекселдерин болгаш ыры-хөгжүмнүң төөгүзүн шинчилээр сонуургал оттуп келген. Эрткен чүс чылдың 1970–80 чылдарында тыва ыры-хөгжүмге хамаарыштыр шинчилел ажылдары барык чок турган. 1985 чылда амгы үеде ажылдап чоруурум Тываның гуманитарлыг тускай эртем-шинчилел институдунга культурология секторунга ажылдаар кылдыр мени чалаарга, чөпшээрешкеш, ажылдай берген мен. Оон эгелээш-ле, эртем ажылынче шымнып киргеним ол. Чаа болгаш кончуг нарын теманы шинчилээринге хөй санныг экспедициялар, сургакчылаашкыннар-даа эвес, а эртем-билиг чедип алыры, дуржулга кирип алыры кончуг чугула болган. Ынчангаш 80 чылдарның төнчүзү, 90 чылдарның эгезинде баштай Новосибирскиниң консерваториязынга уран чүүл эртемнериниң доктору Ю.И. Шейкинден, ооң соонда Ленинградка уран чүүл эртемнериниң доктору И.В. Мациевскийден арга-дуржулганы ап, өөренип алган мен.
– Эртем ажылы-биле хөгжүмнүң харылзаазының дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Кижи амытанныӊ кылып чоруур ажыл-агыйыныӊ кандыг-даа адырын шинчилеп турар. Хөгжүм дээрге кижилерниӊ база бир ажыл херээ. Европа чоннарыныӊ хөгжүмү, ылаӊгыя классиктиг хөгжүм, шагда-ла аңгы-аңгы талаларындан шинчилеттинген болгаш теориязын эртем дылы-биле тайылбырлаттынган. Ынчангаш ыры кичээлдерин школаларда, училищелерде болгаш консерваторияларда өөредип турар.
Тыва хөгжүм шинчилеттинмээн болгаш, чоокку үеге чедир канчаар өөредири эки билдинмес турган.
Эртем талазы-биле шинчилеп тургаш, тайылбырлап каан кандыг-даа чүүлдерни өөредири белен. Ынчангаш тыва хөгжүмнү шинчилээри кончуг чугула деп санаар мен.
– Ыры-хөгжүмнүң төрээн дылдың сайзыралынга салдарының дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Дыл, чугаа культуразы-биле хөгжүмнүң дөмей чүүлдери хөй. Чижээлээрге, ырының аялгазы болгаш сөстерни адаары. Тыва хөгжүмнүң, ылаңгыя хөөмейниң онзагай ылгалып турар чылдагааны тыва дылдың чажыттарында. Тыва дылдың тускай дыӊналып турарынга ыры-хөгжүм улуг салдарны чедирип турар.
– Силерниң кылып чоруур ажылыңарга хамаарыштыр шиитпирлээри берге айтырыглар база бар боор аа?
– Эртем талазы-биле шиитпирлээр чугула айтырыглар тыва культурада эӊдерик. Европага хөгжүм культуразын чүс-чүс чылдар иштинде шинчилеп келген болза, тыва хөгжүмнү чоокта чаа-ла шинчилеп эгелээн болгай. Теория айтырыглары шинчилеттинмейн турган болгаш, ССРЭ үезинде бир улуг частырыг – тыва хөгжүм херекселдерин эде-хере тыртып, Европа хөгжүмнеринге дөмейлештирер дээш үреп турганы болур. Тыва хөгжүм онзагай, өске чоннарныӊ культуразындан ылгалдыг үндезин дөстүг, боду тускай теориялыг культура-дыр деп эртем талазы-биле бадыткаттынган. Теория дээрге-ле хөгжүмнүң кол өзээ, таваа-дыр ийин. Ону эки бадыткап, эртем дылы-биле бижип алырывыска, өске кым-даа: «Хөөмей бистии» – деп шыдавас.
– Россияның Эртем хүнүнге уткуштур чүнү чугаалап болур силер, Валентина Юрьевна?
– Эртемден коллегаларымга изиг байырымны чедирдим. Тыва хөгжүм делегейде база бир онзагай теориялыг хөгжүм-дүр деп чүгле өске чоннар хүлээп турар болганда, өөредилге черлеринге «Тыва хөгжүмнүӊ теориязы» деп эртемни өөредип эгелээрин күзээр-дир мен.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №8 2024 чылдың февраль 3