“Шын” солуннуң бөгүнгү аалчызы Тываның улустуң хөөмейжизи, Тыва Республиканың алдарлыг артизи, Тыва чоннуң чоргааралы аттың эдилекчизи Андрей Моңгуш. Тывага болгаш оон дашкаар чогаадыкчы ат-сураа алгыг хөөмейжи, ыраажы, композиторнуң салым-чаяанының, чогаадыкчы оруунуң дугайында сонуургаан бис.
— Андрей Алдын-оолович, каш хонгаш Тываның Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга силерниң чогаадыкчы кежээңер болур-дур. Ооң ады “Өгбелерим өлчей-кежии”. Силерниң хөөмейжи, ыраажы өгбелериңер бар бе?
— Бодумнуң дугайында ыры-хөгжүмге өзүп келген деп чугаалап болур мен. Чүге дээрге мээң ада-ием Алдын-оол Кылбакович биле Светлана Кыргысовна ыры-хөгжүмге аажок ынак, аңаа дыка сонуургалдыг улус чүве. Мээң ачам, ооң кады төрээн дуңмалары Каң-оол биле Шой-оол даайларым хөөмейлээр улус. Ачам бот-тывынгыр хөгжүмчү кижи. Баянга боду ойнап өөренип алган. Авам ырлаарынга ынак. Ачам баянга үдеп ойнаарга, иелээ ырлаар. Бичии оолак шаамда оларның аайы-биле ырлай бээримни сактыр-дыр мен. Оон-на харын ырлаарынга хандыкшаан боор мен. “Шын” солунга ырылар сөзүн нотазы-биле кады парлаар чүве болгай. Ам-даа парлап турар. Парлаан ырыларның сөстерин авам, ачам доктаадып ап, ачам нотазын сайгарып, баянга оожум ойнап орары карактарымга ам-даа чуруттунуп кээр. Концерттерге авам, ачам:
Айыраңнаан сылдыс, шолбан
Айдың дээрге чайнап турда,
Аныяк чаш анай-карам
Каттыраңнап чаңнап келем...
суг дээш бадыргылаптарлар. Бо дээрге Тываның улустуң чогаалчызы Юрий Кюнзегештиң сөзүнге композитор Ростислав Кенденбильдиң аялгазын бижээни “Каттыраңнап чаңнап келем” деп ыры-дыр. Ынчангаш авам, ачамның аныяк-чалыы назынында ырыларын бодум хуумда-даа, концерттерге-даа ырлаарынга кончуг ынак мен. “Өгбелерим өлчей-кежии” деп чогаалчы кежээмге авам, ачамның ынак ырыларын база артист эш-өөрүм, акыларым, угбаларым-биле кады чонга ырлап бээр мен. Ада-ием ыраажы, хөгжүмчү улус болганда, ук-төөгүмде, өгбелеримде хөөмейжилер, ыраажылар бар болганы ол-дур.
Элээди оол назынымда хой-өшкү кадарып чорааш, бодум шаам-биле ырлаар-даа, хөөмейлээр-даа мен. Сүт-Хөлдүң Манчүрекке аалывыска алдарлыг хөөмейжи Хунаштаар-оол Ооржак келген. Хөөмейлеп бээрин аалда улус дилээрге, ол хөөмейлей берген. Ону аажок сонуургап дыңнаан мен. Алдарлыг хөөмейжиниң хөөмейлеп сыгыртыры кулаамда дыңналып артып калган. Оон база хөөмейлээр салым-чаяаным частып үнген боор деп бодаар-дыр мен.
— Эң-не баштай сценаже үнгениңер дугайында чугаалап көрүңерем.
— Мээң баштайгы сценам Чадаананың арга-ыяш ажыл-агыйының конторазының хуралдаар өрээлиниң бедик чери. Ынчан 3-кү класстың өөреникчизи мен. Ыяш ажыл-агый ажылдакчыларының хүнүнде Чадаананың арга-ыяш ажыл-агыйының коллективинге байыр чедирип, концерт көргүскенивис ол. Башкым аялгазын баянга үдээрге, мен ол концертке “Наш край” деп орус дылда ырыны ырладым. Ооң соонда-ла концерттерге мени башкыларым бо-ла киириштирер апарган. “Крейсер Аврора” дээш өске-даа революсчу, коммунисчи ырлар күүседип, ыраажы болуп өскеним ол.
— Хөөмейге салым-чаяаныңарның өскени кандыгыл?
— Хөөмейлээрим профессионал деңнелче Кызылдың уран чүүл училищезинге өөредилге үезинде сайзырап эгелээн. 1993 чылда училищеже кирериниң шылгалдаларының үезинде башкыларның бирээзи: “Хөөмейлээр сен бе?” — деп айтырган. “Ийе” — дээн мен. Айтырган башкы Татьяна Туматовна Балдан-дыр ийин. Училищеге тыва национал хөгжүм салбырын ажыткан башкы. Игорь Көшкендей, Тимур Кара-Сал дээш элээн каш хөөмейжи оолдар ол башкының өөреникчилери апардывыс. Ол биске өөрүнчүг-даа, ажыктыг-даа болган.
— Тываларның аразында кончуг хөөмейлээр кижилер бар болгай. Профессионал деңнел дээрге ол кандыг янзылыгыл?
— Хөөмейжи салым-чаяанныг кижи хөөмейлексээнде, хөөмейлээр-дир ийин але. А профессионал хөөмейжи дээрге хөөмейжи салым-чаяанын хүннүң-не сайзырадып чоруур кижи-дир. Хүннүң-не хөөмейлээрге, боостаа шыңганнары, хан-дамыр дээш кижиниң бүгү мага-боду быжыгар. Биргээр чугаалаарга, маргылдааларга хүннүң-не белеткенип турар спортчу дег-дир ийин.
— Хөөмейжилерни дыңнаарга, олар каш янзы хөөмейлей бээр-дир. Шуут-ла кайгамчык!
— Өгбелеривистиң биске арттырып каан кайгамчык өлчей-кежии – чайгаар-ла хөөмейлээри-дир ийин. Ону хөгжүм билии ёзугаар импровизация деп тайылбырлаар. А чүге ындыгыл дээрзин хөөмейжи боду безин медереп билип шыдавас – хөөмей чайгаар-ла янзы-бүрү хөөннерге куттула бээр. Ол чүүл хөөмейжи хөөмейлеп орар үеде ооң сагыш-сеткили кандыг хөөннүүнден, карак чивеш аразында ол канчаар өскерлип, хөөмейжиниң угаан-медерели кандыг хуулгаазын байдалдыындан хамааржыр хире. Ону хөөмейжи боду безин тайылбырлап шыдавас — ол чүгле хөөмейлээр. Ырының сөстеринден аңгыда, хөөмейниң аян-хөөнү кажан-даа катаптаттынмас, хөөмей куттулган санында-ла янзы-бүрү болур.
— Силерниң чогаадыкчы орууңар чедиишкинниг дээрзин чон билир. Кандыг болуушкуннарны “Шынның” номчукчуларынга сонуургадып болур силер.
— Ийе, чогаадыкчы оруум чедиишкинниг болган. Ол база хөөмейниң ачызында. Красноярск хоорайның Академия аттыг камерлиг хорга 1999 чылда ажылдаар аргалыг болдум. Ол хор дээрге классиктиг хөгжүм чогаалдары күүседир, Красноярскының Опера театрының, филармониязының дээш өске-даа кончуг шыырак уран чүүл организацияларының эң бедик профессионал ыраажылары киржип турар ат-алдарлыг коллектив-дир. Ол хорга хөөмей күүседир ыраажы дилеп турда, Кызылдың уран чүүл училищезиниң хор башкызы Алла Николаевна Саратовкина мени сүмелээн. Хорга хөөмейлеп, ырлаарындан аңгыда, меңээ соло берген, игилдеп, хөөмейлеп турдум. Бо ат-алдарлыг коллективтиң составынга Америкага, Голландияга турнеге кириштим.
2003–2005 чылдарда «Хүн-Хүртү» фольклор бөлүүнге ажылдап, хөөмейниң ачызында, акыларым ачызында хөй чурттарны кезип, хөй чүүлдерни билип алдым.
Училищеге өөренип турувуста Тыва национал оркестрниң чаражын, ооң үрезинин Татьяна Туматовна бистиң сагыш-сеткиливиске тарып каан. Тываның национал оркестринге 21 чыл дургузунда ажылдадым.
— Андрей Алдын-оолович, силер композитор база болгай силер. Бижээн ырларыңар аразындан кайы ырыны силерниң сеткилиңерге эң-не чоок деп чугаалап болур силер.
— Сагыжымга кирген бодалдарны илередип, ырыларны бижип чор мен. Кайы ырым сеткилге чоок деп чугаалаары берге. “Тыва черим” деп ырыны 1999 чылда бижидим. Ында чеди чүзүн малывысты алгап-мактап бижээн мен.
Делегейниң ыдык чери
Тоол чурту Тыва черим —
деп кожумактыг ырым чедиишкинниг чогааттынган.
— Тоол чурту Тыва черивис дугайында ырылар “Өгбелерим өлчей-кежии” деп чогаадыкчы кежээңерге чаңгыланыр. Оларны дыңнаксаан, силерниң чогаадыкчы ажылыңарны сонуургаан көрүкчүлер магаданчыг, уяранчыг сеткил-хөөннүг-ле болзун!
— Ындыг-ла болзун! Ийи чыл болгаш 100 чыл оюн демдеглеп эрттирер хоочун солун “Шынның” коллективинге чогаадыкчы чедиишкиннерни күзедим.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ чугаалашкан.
Чуруктарны Владимир МОНГУШ база интернеттен алган.
“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21