Хөөмейжиниң көскү-хөңнү

Эртинелиг тыва чонум! Эки, чырык аяс хүннүң бисте келгени дег эвилең чаңчыл-сагылгалар болур үндезин эрте-бурунгу ук-төөгүвүстү мөңгежидип, салгал дамчыыр чаяан-салымывыс эгидер ужурлуг бис.
Көшкүн аңчы-малчын амыдыралды чээрби чүс чылдарның эгезинде чаартып өскерткенинден, тыва кижилерниң амыдыралы ол үе-шагның хөгжүлдези болу берген дээр. Сайзыралдыг чуртталгаже колхозчуп кирген бөгүнгү тывалар, черлик аймактар диртип чораан төөгүлүг бис.

Ол үелерге чедир бөдүүн өгбелеривис салымывысты баш удур көрүп, кымның төлү кандыг болурун “дарган оглу дарган болур” деп сөглеп каар турган. Тыва аас чогаалында бар уран чүүл хевирлеринге тергиин онзагайларны аймактар боттары тускай мергежилдиг кылдыр өстүрүп, бичии салгалдарның кадыкшылын камгалап чораан.

Өгбелеривистиң айтып, көргүзүп, дамчыдып чоруур арга-дуржулгалары өске дылдарда чок хөй чылдарның шылгалдазын эрткен эртинелер-дир. Оларны аңгы дылдыг эртемденнер боттарының бодалы, өске дүрүмнер-биле шын эвес чугаалап, бижип турарлар. Боттары хөөмейлевес, тывалап билбес улус чаяан эртинениң утка-шынарын көрүп, сактып-даа шыдавас болурлар.

Каракка көзүлбес кайгамчыктыг чүүлдү кым-даа сонуургаар, магадаар. Херек кырында, тыва хөөмей чажыдын дораан “өөренип” алыр амыр, чиик, белен деп хөөретпес. Кадыкка хоралыг, харын-даа айыылдыг деп кижи бүрүзү медереп билген турар кылдыр дыңналдыр чугаалаар херек.

ХӨӨМЕЙ КАЖАН-ДАА КЫРЫВАС
Хөөмей боду кажан-даа кырывас, төнмес, мөңге бойдус чаяалгазы-дыр. Ынчангаш хөөмейжи бүгү назынын чараш эртинениң эки сайзыралынга тураскаадыр, маадыр салым-чолдуг болур. Чаш-даа кижини хөөмейжи бол деп көгүдүп, албадавас, эртинениң үүлезин кижи-ле болганы угбас, эртежик-ле “бурганнай бээр” хомуданчыг чылдагааны ол. Чаяалгалыг салгалдарын хоочуннар бичиизинден тура дадыктырып өстүрер болгаш оларның күүселдези хостуг, делгем, хала чок болур. Даштындан көрүп, дыңнап олурарга, белен ышкаш болурга, өске өңнүктеривис: “Берге чүү-даа чок-тур” – дээш, бар шаа-биле күженип турары кээргенчиг-дир. “Сөс чок ыр” деп соора билген улустар тыва хөөмейни будап, хоозун утка чок үннер үндүрүп, боттары хос, меге хөөдүглерни кылып эгелээн.

Боттарывыс хей-аъды- выс – хөөмейивис дынын тыртып башкарбас болзувусса, эртиневис эдилээр арга чок хөй янзы “хөгжүлделерге” алзып, сайзыралды сандарадып турарын дораан эскерип, доктаадыр херек. Аастыг-ла кижи алгырыптар кылдыр хөөредип “шоу” байдалче тыва дылывыстың ховар эртинезин хойтпактатпайн көрүңер, чараш, чазык төрел чонум!

Ук-дөстүг тыва дылывысты билир, тывалап эки өөренип алган улуска эртиневисче орук кезээде ажык. Тывалап билбес кижи шын “хөөмейлеп” өөренип алдым деп шыдавас, чыландык өттүнүп-ле чоруур боор. Тыва дылывыс, төөгүден тывызык. Оон мөңге эдилелдиң читпес чажыттарын дилеп тывар бис. Уран-мерген утка-шынарны тыва дылда шыгжап каан болгаш, төрээн дылывыстың тыны, үнү, аяны, хөөннери хөөмейниң көзүлбес чурумалын дамчыдып бээр чажыт доң, ыдыктыг чараш дүлгүүр ол-дур. Ава төрээн дылывысты өскелеп чугаалашпас апарганывыстан шуптувус ие-черивиске, өгге, дагга-даа өске кижилер өттүнер чуртташтар апарган бис. Көрүп, дыңнап олурар ава-ачавысты хүндүлеп, сеткилинге эргим кылдыр адап, авыралдап чаңчыгаалыңар. Тыптып өзеривистен тура биске чүрээниң ханызындан дамчыдып берген эртинези, дириг бурганнар ада-иевистиң өнчү-белээ, хөөмей ол болур. Бар үш хөөмейжи оруктуң ортузу, кол чайгаар төрүттүнер салым-чаяан ол-дур.

ХОЛГА ТУДУСПАС, АДЫЖЫНГА САЛБАС
Чаяан-салым оруунга чүгле ачазы азы хөөмейжи авалыг турган салгалдар база хамааржыр. Салымныг салгал төнмес. Бодунуң эки, быжыг сорулгазы кошкаар болза, салымныг-даа кижиден эртине чоруй баар. Далаш күженип, албадап оттурбас, айыылдыг хөөннер-дир. Хөөмей хөңнүнден (иштинден) төрүттүнер көзүлбес хөй үннер болгаш угаан-медерелинде күзел-бодал чокта, улус өттүнүп, күженири хоралыг.
Тыва хөөмей делгереңгей шынарлыг уран-мерген бот- кижизидикчи медерел ажылы. Куруг хей агаарны билип, хемчээлин эптиг ажыглап, чаңчыгып алыр чажыт бурунгу тыныш өстүрер мергежил аргалары-дыр. Хөөмейге сундулуг салгалдарны чажындан тура далаш чок эгелээр чадалар-биле боттарынга тайылбырлап, өттүнүг-биле дадыктырар. Ол чаңчылдарны хөөмейжи боду айтып, күүседир. Бодунда бар угаан ажылын чүрээнден айтырып ажыглаар медерелдиг эскериглер-дир. Эът-бодун, чүрээн дыңнап билбес болза, тыныжын эптиг башкарып шыдавас. Танывас чараш херекселди садып-даа алгаш, ол хиреде аңаа ойнавас тудукчу болур.

Хөөн, хөңнүм деп бодунуң туразында байдалын чагырып өөредир эң эптиг арга-мергежилдерни хөөмейжилер кижизидип дадыктырарынга ажыглап келген бурунгу дуржулганы билиг кылдыр эгидип дамчыдар бис.

Холга тудуспас, адыжынга салбас чүүлге даштыкылар хамаанчок чаа тывалар, боттарывыс безин бүзүревес апарган болгаш, хөөмейни өөредир мурнунда төрээн дылывысты арыглап, камгалап алыылыңар. Англи дылга очулга өске, орус дылга тайылбырлаарга, шын эвес апаар. Чүгле төрээн дылы тындырар тыва хөөн чаяалгалыг эртине-дир.
Ийиги хөөмейжи салгал оруун дөзеп уктаар дээр. Ада-иези хөөмейжи эвес-даа болза, артында салымныг өгбе төрелинден айтырып, дыңнап чорааш, дөзеп алыр чоок аймактар харылзаалыг орук болур.

Төрелдерниң төөгүлүг оруунга ырак-даа чонундан төрел хөөмейжилер турар. Кол сагыыр чаңчылдары- выс – салгалдарга далаш чок эге дадыгыышкыннар. Өгбелерниң чагыглары хөөмейжи чуртталганың чажыттары, эртинени шын чараш эдилээриниң бергелерин көрген камгалакчы сүмелер болур.

Уланчылыг)
/ Аңгыр-оол ХЕРТЕК,
Тываның Хөөмейжилер, чогаалчылар, Композиторлар эвилелдериниң кежигүнү, төрүттүнген салымныг хөөмейжи башкы.
Мугур-Аксы суур.