Тываның база бир күш-ажылчы хоочуну, ажы-төлүнүң, төрел аймааның хүндүткелдиг өгбези Валерий Ховалыгович Кара-оолдуң өскен-төрээн чери — кайгамчыктыг онза-чараш чурумалдыг, кат-чимистиг, шулурткайндыр агып чыдар кара суглуг Кожай сууру. Валерий Ховалыговичиниң ада-иезиниң кыштаа Аргалыкты дагларынга турган, ол ада-иезиниң хоюн кадаржып өзүп келген. Адазы оглунга мал-маган кадартырындан аңгыда, аңнаарынга база өөредип, койгуннап, өзеннерге дузак салыр турган. Тайга эдээ болгаш, ол черлер аң-мең-биле элбек оран чүве-дир. Хуу ажыл-агыйлыг турганы-биле, Валерий Ховалыговичиниң адазы оолдары-биле Ээр-Хавак деп черге тараа тарып, ажаап ап чораан. Күзүн тараазының дүжүдү кончуг-даа чаагай боор. Адашкылар дүжүдүн ажаап алгаш, келир чылгы үрезинин ол-ла шаңга уургайлап алыр чорааннар.
Кажан Тываның бүгү кожууннарынга МЧАЭ-лер дүжүп, колхозтаашкын эгелей берген үеде Валерий Ховалыговичиниң ада-иези Чаа-Хөл кожууннуң Кара-Тал сумузунга көжүп келгеш, «Тиилелге» колхозун тургузушканнар. Валерий Ховалыгович ада-иезиниң колхозтуң тургустунары дээш эт-сеп, мал-маганын садып турганын сактыр. «Бистиң эвээш чылгы малывыстан мээң ынак чүгүрүк Калдар-Белдирим ында чоруткан» — дээр кижи.
Валерий Ховалыговичиниң адазы оожум-топтуг, кезээде бодамчалыг чоруур. Ол таакпы тыртпас, арага-дары ишпес. Ада-иези Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыннары чораан. Ажыл-ишчи, эрес-кежээ ада-иези беш ажы-төлдү азырап, өстүрүп, бут кырынга тургузуп, амыдыралдың белен эвес оруунче үндүргеннер. Беш ажы-төлүнден үжү дээди өөредилге черин доозуп алган.
Валерий Ховалыгович боду эрги Чаа-Хөл ортумак школазынга өөренип чораан. Аңаа өөренип тургаш, хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржип келген. Школаның өөредилге комитединиң даргазы база турган. Хаак спортунуң талазы-биле школаның шилиндек командазының кежигүнү болуп, районнуң, республиканың (ол үеде Тыва область) маргылдааларынга эки түңнелдерлиг киржип чораан. Ол үеде күш-культура башкызы Владимир Тихонович Бахтин күш-культура кичээлдерин кончуг солун кылдыр эрттирип турганындан уруглар спортту дыка сонуургаар. Ооң уламындан Валерий Ховалыгович хаак спортунуң чажыттарын школазынга шиңгээдип алган болгаш, эң эки түңнелдерни Кызыл хоорайга маргылдааларга көргүзүп турган.
Эрги Чаа-Хөл школазын дооскан соонда, Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек школазынга күш-культура башкылап эгелээн. Валерий Ховалыгович улаштыр Красноярскының педагогика институдунга өөренип кирип алгаш, ону дооскан соонда, төрээн Тывазынче чанып келгеш, Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек школазынга башкылап база директорлап ажылдаан.
Валерий Кара-оол үр үелерде совет, партия ажылдакчызы болуп, Улуг-Хем, Таңды, Кызыл, Каа-Хем кожууннарга школа директорлап, көдээ Советтерге даргалап чораан. Үш оолдарын база-ла шыңгыы сагылга-чурумга, спортчу дадыгыышкынга болгаш бурунгаар чүткүлге кижизиткен.
Валерий Ховалыгович хөй-ниити ажылынга киржип чораанындан аңгыда, уран-чечен чогаалга сонуургалдыг болганы-биле «Алдар-ады мөңге читпес» (2010 чыл), «Төөгүде арткан силер» (2012 чыл), «Ыдык күштүг Будда бурган» (2013 чыл), «Эчис күзел чаарттынган», «Эр адын бадыткаан», «Мурнуку одуругда малчыннар», «Ада-өгбем, ук-ызыгуурум, өг-бүлем» деп номнарны чырыкче үндүрген. Анай Балчыровна-биле 2014 чылда «Эчис-сорулга, чаарттынган Тыва» деп номну үндүрген. База кады-кырааны Анай Балчыровна дараазында номнарны чырыкче үндүргүлээн: «Иениң өөрүшкүзү» (2009 чыл), «Будданың оттуушкуну» (2011 чыл).
Оолдары Леонид, Юрий шериг мергежилдиг болган. Афганистанга интернационалчы албан-хүлээлгезин күүсеткеш келген. Олар маадырлыг чоруу дээш хөй-хөй орден-медальдарның эдилекчилери болганнар. Хеймер оглу Шолбан Свердловскиниң күрүне университедин дооскан соонда, үр чылдар дургузунда күрүне ажылдакчызы болуп чоруур.
«Бис кайывыс-даа «Күш-ажылдың хоочуну» деп медальдарның эдилекчилери бис. Назы-харывыс улгаткан-даа болза, оолдарывыстың ажы-төлүн кижизидеринге үлүг-хуувусту киирип, оларны күш-ажылга чаңчыктырып чоруур бис. Эвээш биче-даа болза, мал-маганны көдээде тудуп, огородту тарып, чечектерни бажыңга, балконга өстүреринге уругларывысты өөредип турар бис» – деп, Валерий Ховалыгович чугаалаар.
Хүндүлүг кырган-ача, улуг өгбевис база оолдарының ынак ачазы Валерий Ховалыгович Кара-оолга төрүттүнген хүнү таварыштыр бүгү чаагай чүүлдерни күзээр-дир бис. Ынчангаш ооң кады чоок эдержип чорааны эжи, республиканың солун-сеткүүлдериниң доктаамал бижикчизи Мартын Сандай-оолдуң бижээн шүлүүн ачавыска бараалгаттывыс.
АМЫР-ШӨЛЭЭН ЧУРТТААР-ЛА!
Чажыңда, оолак шааңда
Чалгынналып ужуккан дег,
Чаржып, ойнап өскен чериң –
Чаа-Хөлдүң Кара-Тал суур.
Эге класс эжиин ажып,
Эртемнерниң эге билиин
Эң-не баштай өөренгениң
Эрги Чаа-Хөл школазы.
Арат-чоннуң ажы-төлүн
Амыр-дыш чок өөредир,
Ажыл-ишке билдилиг,
Алдар-аттыг башкы чордуң.
Арбан-суму, кожуун чедир
Арат чонга бараан болуп,
Айтып-сургап, даргалаан сен,
Арай биче чажыңдан-на
Ажы-төлүң – оолдарыңны
Ажыл-ишке өөредип,
Аажок кызып сургаан сен.
Ада-чуртка – Тывазынга
Арат-чонун, чуртун баштаар,
Албан-ажыл кыла бээрге,
Ада-ие өөрүшкүзү.
Ада база кырган ада,
Ажы-төлүң, уйнуктарың
Аразында ол-ла хевээр
Азыражып, көржүп чор сен.
Аныяаңдан кады чурттаан
Аксың-кежии – ынак эжиң
Анай Балчыровна-биле кады
Амыр-шөлээн чурттаңар-ла!
Оолдары, кенээттери, уйнуктары база хөй санныг төрелдеринден.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23