БАРЫЫН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 100 ЧЫЛЫНГА
1948 чылда Ворошилов аттыг колхоз тургустунган. Суму даргазы Сарыма Көк-Туругович Ооржак деп кижи чораан. Ол үеде колхоз конторазы амгы бо көдээ культура бажыңының улуг өрээлинге, а сцена турар черге ном-саңы турган.
1949 чылда чурттакчы чоннуң күжү-биле бир дугаар школа туттунган, ооң директору Алексей Мокур-оолович Белек-Байыр. Ол үеде школага орус башкылар база ажылдап турган.
1959 чылда Ворошилов аттыг колхоз «Барлык» совхозка хамааржыр апарган. Ворошилов колхозту «Кызыл-Тук» деп эде адаан. Ооң соонда колхозту «Баян-Делгер» деп эде адаан болуп турар.
1960 чылдар үезинде суурга улуг клуб турган. Барлык сумузунга совхоз кылдыр катчы бергенде, чаа клубту база 40 хире чуртталга бажыңнарын Барлык совхозтуң үстүнде "Хуу суур" деп кудумчуга туткан. Казанактыг-Ойга ийи каът мал эмчилериниң бажыңын Барлыкче көжүрүп аппарган.
Колхоз үезинде чартык чылдың түңнелин, чыл отчёдун кончуг улуг байырлал кылдыр, аъш-чем кылып алгаш эрттирип чорааннар. Ол үеде хлеб чок, тараа тарып, өстүрүп турар хову ажылчыннарынга, суггатчыларга күш-хүнезин кылдыр тараа соктап бээр турган. Колхоз даргазы Дойбаа Денчивесович Соян, хову даргазы Данчык Ак-оолович Хомушку кончуг эки ажылдап, башкарып чорааннар.
Тараа соктап, поварлап чораан кижилер: Айыраа Чудуковна Данчык, Өшкү-Саар Салчаковна Хомушку, Дыртык Салчаковна Лүндүп дээш өскелер-даа.
Сумуга дагааны база өстүрүп, ол ышкаш хаван, сарлык фермалары база турган. Сарлык фермазының эргелекчизинге Ажыжай Лундупович Салчак ажылдап чораан. Эки ажылы дээш, Москва хоорайга база четкен.
Сарлык саанчылары: Ликаа Шыжаевна Хомушку, Куусаал Баадамба Ооржак дээш өскелер-даа.
Фермага хөй сүт саггаш, саржаан план дээш дужаап турганнар. Сарлык бригадазы бир муң ажыг сарлыктыг турган, бригадири Иваан-оол Борашович Күжүгет.
12 кодан хой — бригадири Шевер-оол Шыырапович Күжүгет, өшкү бригадазы 15 кодан — бригадири Кенден Хомушкуевич Данчык.
Мал эмчилери: Товарищтай Тараачынович Көкей, Очур-оол Лопсанович Ооржак, Кара-кыс Коштаевна Бичей.
Сумунуң ол үеде чурттакчы чонунуң саны бир муң чүс ажыг кижи турган. Школада өөреникчилерниң саны 200 ажыг кижи.
1963 чылда эрги дазылга бажыңын чаштарга ясли-сад кылдыр эде кылгаш, "Өөрүшкү" деп адаан. Ол ясли-садты Ольга Эртинеевна Күжүгет удуртуп турган.
1968 чылда Хөнделең (Хүнделең, Хүндүлең) деп эде адаан. Хөнделең (Конделен) дээрге моол сөс болуп турар.
Ол үеде Хензиг-оол Очурович Күжүгет даргалап турган.
Хөнделең сумузунга хамааржыр 31 черлер аттары: Делег-Хөл, Тайгылыг, Алаш, Шыдайак, Алдыы-Чоргал, Үстүү-Чоргал, Ир-Ой, Тенниг-Кыйыг, Чодураалыг-Ой-Аксы, Кызыл-Хая, Арга-Адаа, Эдегей, Шол, Кызыл-Адаа, Доора-Даг, Казанактыг-Ой, Теректиг, Кара-Суг-Аксы, Аныяк-Хөнделең, Улуг-Хөнделең, Белдир-Хавак, Тарбаганныг-Ой, Белдир-Каът, Чыгаан-Сайыр, Адыглыг-Сайыр, Чолалыг, Үстүү-Хову, Кудуктуг-Хову, Ортаа-Хову, Алдыы-Хову, Аңгалык.
Хөнделең сумузунга хамааржыр тайгаларның төөгүзүнде солун аттыг черлер база бар.
Бүүре — Аныяк-Хөнделеңниң шыпшык бажында турар, ол дөң-дөң дөстек черлерлиг, бүүрек ышкаш боорга ынчаар адаан.
Ооң адаанда чыдар: Улуг-Белдир каът, Биче-Белдир каът, бир чиңге сайыр бар, оон өскээрге, ийи адыр белдирлерлиг боорга, ынчаар адап каан. Хөнделең бажы ийи адыр апарган, ынчангаш Улуг-Хөнделең, Аныяк-Хөнделең дээр. Аныяк-Хөнделең Бай-Тайганың баары-биле баткан, ооң белдиринде Ногаан-Хөл деп хөл бар. Улуг-Хөнделең Дапсы-Аксы деп хем-биле каттышкан. Аныяк-Хөнделеңниң бажындан боду бүткен шуралгак ырлап бадып чыдар.
Хөнделең суурнуң ном-саңын 1960 ажыг чылдарда туткан. 1995 чылда ном саңын улуг чогаалчывыс Василий Хомушкунуң ады-биле адаан. Аңаа ажылдап чораан кижилер: Чучунмаа Допуевна Деспижек, Мария Сарамаевна Лундуп, Лидия Белековна Күжүгет, Долзан Хомушкуевна Сержи.
1997 чылда Новая деп кудумчуну улуг чогаалчывыс Антон Үержааның ады-биле эде адаан.
1992 чылда Барлык совхозтан чарылган.
2004 чылда Хөнделең суурнуң школа чанынга чаңгыс чер чурттуувус, Ада-чурт дайынының маадыры, танкист, эки турачы Чүргүй-оол Намгаевич Хомушкунуң тураскаалын тургускан.
Хөнделең суурда бо үеде 550 кижи чурттап турар. Оларның аразында 6 харга чедир 55 чаш, элээдилер саны 65, аныяк назылыг- лар — 66 кижи, 30–60 харга чедир 236 кижи, 60 хардан өрү 120 кижи бар.
Хөнделең сумузунга 1968 чылдан бо үеге чедир ажылдап чораан болгаш ам-даа ажылдап чоруур даргалар: Хензиг-оол Очурович Күжүгет, Серин-оол Дамбааевич Ондар, Александр Санданович Хертек, Анан-оол Кошкар-оолович Күжүгет, Долзан Хомушкуевна Сержи, Мөңгүн-оол Тойбугаевич Күжүгет, Ольга Оюн-ооловна Монгуш, Валентина Күжүгетовна Кенден-оол, Сергей Оюн-оолович Ооржак, Алексей Очурович Күжүгет, Игорь Доржуевич Хомушку, Марианна Бинововна Хомушку, Буян Биновович Күжүгет, Мерген Григорьевич Күжүгет, Андрис Александрович Серээ.
Аржаана ДҮНЕЛ-ООЛ.
Чуруктарны Хөнделеңниң ном саңының социал четкиде арнындан алган.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17