АДА-ЧУРТТУҢ УЛУГ ДАЙЫНЫНЧЕ ЭКИ ТУРА-БИЛЕ ИЕЛЭЭН АЪТТАНЫПКАН ЭКИ ТУРАЧЫ ИЙИ ӨГ-БҮЛЕНИҢ МААДЫРЛЫГ ЧОРУУ 80 ЧЫЛ ЭРТКЕНДЕ КАТАПТААНЫН ТӨӨГҮЖЕ КИИР ДЕМДЕГЛЭЭРИ АРТЫК ЭВЕС.
Тыва Арат Республикага чурттап чораан совет хамаатылардан аңгыда, немец-фашистиг эжелекчилер-биле демиселге 1943 чылдың май айда бир дугаар тыва эки турачы танк экипажтары каттышкан. 1943 чылдың сентябрь 1-де тыва эки турачы аъттыг эскадрон база фронтуже аъттаныпкан. Капитан Түлүш Кечил-оолга баштаткан Барыын фронтунуң 6-гы аъттыг шериг корпузунуң 8-ки гвардейжи Морозов аттыг Ровнонуң аъттыг шериг дивизиязының 3-кү гвардейжи аъттыг полугунуң составында 4-кү аъттыг эскадрон кылдыр тулчуушкуннарже кирген. Эскадрон 206 дайынчыдан тургустунган, ооң иштинде 10 херээжен санинструктор бар.
Бо дайынга ТАР-ның Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей деп бичии суурундан 11 кижи эки тура-биле фронтуже аъттанган: 5-ки пулемёт взводунуң командири, улуг лейтенант Сат Бүрзекей Сурасович, 4-кү взводтуң 1-ги салбырының дайынчылары Самнаар-оол Дончун-оолович Кара-Сал, Дажы-Серен Лопсан-Дамбааевич Куулар, 7-ги ажыл-агый взводунуң дайынчызы Биче-оол Дагбаевич Монгуш, 6-гы взводтуң 1-ги салбырының дайынчызы Семис-оол Менди-Байырович Монгуш, 5-ки пулемёт взводунуң 2-ги салбырының дайынчызы Комбуй Чээнекейевич Ооржак, 6-гы взводтуң 1-ги салбырының дайынчызы Сарыглар Канчыыр-оол Буяндыевич болгаш 2 өг-бүле чорупкан. Олар кымнарыл дээрге, 2-ги взводтуң командири лейтенант Дончут Данзынович Куулар биле өөнүң ишти санинструктор Дарья Намзыраевна (Монгуш) Куулар база 5-ки пулеметчу взводтуң 2-ги салбырының дайынчызы Кошкар-оол Кара-Ламаевич Кара-Сал биле өөнүң ишти санинструктор Часкал Допуевна Сарыглар.
Кошкар-оол биле Часкал бичиизинден-не кады ойнап өзүп келген. Иелээн деңге ликпунктуга үжүк-бижикке өөренип алган. Уругларының аразында найырал ынакшылче шилчээнин ада-иези эскерип кааш, 1941 чылда өглеп-баштап каан.
1941 чылдың июнь 22-де фашистиг Германия Ада-чуртче оор ёзу-биле халдаан деп коргунчуг медээни радиодан дыңнаан. Кызыл Шеригже чорудар хөндергейжилерниң белээн Кара-Сал Кошкар-оол Чадаанага чедирип турган. Ол үеде өөнүң ишти Сарыглар Часкал Чадаана эмнелгезинге эмчи сестразы кылдыр ажылдап турган. Өөнүң ээзи фронтуже эки тура-биле аъттанып турарының дугайында чагаа бижиптерге, Часкал ынак эжинден чарылбас дээш, Чадаанада шериг комиссариадынга халып четкен. Эки турачы эскадронче келдириишкинни холга туткаш, Кызылче чорупкан. Шериг комиссары дайынче чоруур деп шиитпирлеп алган өг-бүлеге чаңгыс чер чурттуу Сат Бүрзекей-биле сүмележирин чагаан. Шак ынчаар аныяк өг-бүлени улуг лейтенант Сат Бүрзекей бодунуң 5-ки взводунче хүлээп алган.
1944 чылдың январь 29-та 4-кү эскадроннуң тыва аъттыг шериглери Украина ССР-ниң Ровно облазының Деражно суур дээш тулчуушкунга бир дугаар шавар халдаашкынны көрген болгаш боттарының эрес-дидим чоруун, арга-дуржулгазын көргүскеннер. Деражно дээш тулчуушкунга чеден ажыг фашисти тыва аъттыг шериглер узуткап каан. Дайзынның беш танкызын, бир бронетранспортёрну, элээн каш чүък машиналарын болгаш автомашиналарны өрттедипкен, үш ок-чепсек болгаш аъш-чем шыгжамырларын эжелеп алган. Олыча, Руда Красная, Броники, Клеван, Оржев, Броники, Карпиловка, Студенки, Ставки, Обаровту 1944 чылдың январь 31-ден февраль 1-ге чедир полктуң дайынчылары болгаш тыва эки турачылар хостаан.
Гитлержилер Деражно дээш тулчуушкундан бажын ковайтып чадааш, кортканындан дедир ээпкеннер. Оюн Оолак биле Дончут Кууларның взводу-биле волонтёрлар Обаров суурну эжелеп алыры-биле шавар халдаашкынынга ылгалып турганнар. Февраль 2-де Ровноже орукту ажыдып, эрес-дидим чоруу-биле тыва аъттыг эскадрон чидиг демиселдиң түңнелинде Ровнонуң демир-орук станциязын болгаш чигир заводун эжелеп алган. Шак ынчан взвод командири улуг лейтенант Дончут Куулар дайынчылары-биле кады маадырлыы-биле өлген. Дарья Куулар ынак эжин болгаш акызы Агбаан Иргитти ол черге хөөржүдүп кааш, авазынче чагааны чоруткан.
Сарыглар Часкал-даа, Куулар Дарья-даа ынак эштери-биле эгин кожа дайынчы даалгаларны күүседип, маадырлыг чоруктарны кылып чорааннар. Кайызының-даа ашаа боттарының холунга чок болуп, аар-берге чидиригни көргеннер. Ынак эштерин чидирген маадыр кыстар Тывазынче тиилелгелиг чанып келгеш, тайбың амыдыралды тургусчуп, хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киришпишаан, күрүнезинге ат-алдарлыг бараан болуп чурттап кааннар.
Ада-чурттуң Улуг дайынының Хөндергей чурттуг маадырларының салым-чолун катаптап, бодунуң эъди-кежинге Тиилелгениң 80 чыл оюнуң бүдүүзүнде Айдысмаа Монгуш база эрткен. Ол база Хөндергей чурттуг. Чашкы үелери маадыр Сат Бүрзекейниң адын эдилээн кудумчуга эрткен. Бичиизинден-не, чеже-даа кыс болза, быжыг тура-соруктуг, эр көрүштүг кылдыр өзүп келген. Школаны доозуп, соңгаар сургуулдап чорупкаш, удатпаанда күдээ оолду чер-чуртунга эдертип эккелген. Өөнүң ээзи, 3 ажы-төлүнүң адазы Омак Дажы-биле Кызыл хоорайга амыдырап чорза-даа, өйлеп-өйлеп төрээн суурун эргип, ажы-төлүн арыг агаарга дыштандырып чорааннар. 2022 чылдың февраль 24-те эгелээн тускай шериг операциязынче Тывадан база дыка хөй эрес-дидим оолдар эки тура-биле бөгүнге чедир аъттанып турар. 2023 чылда Омак Дажы база чөптүг чорук дээш неонацизмниң когун үзер ыдыктыг хүлээлгени күүседири-биле аъттаныпкан. Айдысмаа ынак эжи-биле харылзажып чоруй, уруг-дарыын ада-иезинге арттырып кааш, соондан чорупкаш, Луганск угланыышкынында эвакуация взводунга албан-хүлээлгезин эрттире берген. Омак баштай чолаачылап турган. Маадырлыы-биле бажын салырының бетинде, шаап халдаар взводче шилчээн. Аныяктарның аразы 40 хире километр турза-даа, шериг албанның чымыштыындан черле ужуражып шыдаваан...
Маадыр өгбелери Дарья Куулар биле Сарыглар Часкал ышкаш дайын шөлүнге маадырлыы-биле бажын салган ынак эжиниң мөчүзүн судалдыг холу-биле Айдысмаа туткан. Бо удаада байдал ынчангы ышкаш эвес болганы-биле ынак эжиниң, уругларының адазының сөөгүн өске маадырларның мөчүлери-биле катай төрээн Тывазынче эккээр дайынчы даалганы күүсеткен.
Март 8 бүдүүзүнде чурттуң Президентизи Владимир Путин эрес-дидим маадыр кыстар-биле ужуражып тургаш, өжээн-кылыы хайнып, Ада-чурт камгалаар деп ыдыктыг хүлээлгезин улаштыр күүседиринге белен турган Айдысмааны оожургадып, ажы-төлүнүң чанынга турарын чагаан. Бо хүннерде Айдысмаа Монгуш ажы-төлүнден ыравайн, Тывада 98549 дугаарлыг шериг кезээнде санитар инструктор кылдыр албан-хүлээлгезин күүседип турар. Президентиниң даалгазы-биле ооң дугайында «Айза-17» деп киночурукту тырттырып эгелей берген.
Төөгү катаптаар, маадырларның изин истээр, соон салгаар улус турар деп чүве бо-дур. Тываларның ханында үе-дүптен-не дайынчы тура-сорук, эрес-дидим чорук, чөптүг эвес чүүлдерни буруу шаап, аңаа удурланыптар күш ам-даа читпээн-дир. Мээң бичии төрээн суурум Хөндергейден үш өг-бүле эки тура-биле тайбың амыдырал, аяс хүн, ак-көк дээр, чырыткылыг келир үе дээш эрес-дидим чоруун көргүскени чоргаарал-дыр. Оларның чырык адынга, уруувус Айдысмаага мөгеер-дир мен.
Мөңгүн-оол КУУЛАР, тыва харылзааның хоочуну.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20