ССРЭ-ниң Журналистер, Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү Хөвеӊмей Ойдан-оол 1938 чылдың октябрь 25-те Чөөн-Хемчик кожууннуң Дагыр-Шемиге төрүттүнген. Чадаананың ортумак школазын, Кызылда күрүнениң башкы институдун дооскан. Москвага журналистерниң дээди курстарынга өөренип чораан. «Тываның аныяктары» солунга корреспондентилеп, Тыва радионуң чечен чогаал редакциязынга, «Улуг-Хем» чечен чогаал сеткүүлүнге редакторлап ажылдап чораан.
Чогаалдарын 1960 чылдар эгезинде “Шын”, “Тываның аныяктары” солуннарга, «Улуг-Хем» журналга парладып эгелээн. Бичии уругларга ханы уткалыг, чараш чечен чугааларның, улуг эвес хемчээлдиг тоожуларның автору. Баштайгы ному 1967 чылда «Оттуг-Мыйыс» деп ат-биле чырыкче үнген. 1980 чылда «Чаптанчыг Уранмаа» деп ному парлаттынган. Хөвеӊмей Ойдан-оолдуң бичии уругларга чогаалдарының чыындызын 2006 чылда «Чаптанчыг Уранмаа» деп ат-биле үндүрген.
Совет үениң уруглар чогаалчызы Корней Чуковскийниң бичии уругларга шүлүктерин, алтай, моол чогаалчыларның чогаалдарын Хөвеӊмей Ойдан-оол тыва дылче очулдурган. Ооң шүлүктерин Тываның кайгамчыктыг салым-чаяанныг орус шүлүкчүлери Светлана Козлова, Мариям Рамазанова орус дылче очулдурган.
Бичии уруглар чогаалчызы Хөвеӊмей Ойдан-оолдуң чаптанчыг чечен чугааларын номчукчуларның кичээнгейинге бараалгаттывыс.
Чалгыглар-биле ойнаан уруг
Ол хүн изиг-ле болган. Улуг-Хемниң саарыглап чалгып чыдар эриинге эштип ойнаан уруг-дарыг хөй. Оларның омак-хөглүг ыыт-шимээни алаак-шыкта аңгыр, кастар дойлуп турганы-биле дөмей-ле. Ойнап-хөглээн бичии чаштарны кижи магадап, көрүп ханмас.
Дыдыраш сарыг бажында мөөгү дег ак бөртчүгежин опайтыр салып алган, бышкан яблоко дег хүрең арынныг бичии уруг хем эриинде өл элезинге херелденип үнүп орар хүннү бар-ла шаа-биле чуруп тур. Кырлаң-кырлаң, кылаң-кылаң чалгыглар сүржүп кээп, уругнуң элезинде чуруун балай чалгыпты. Өл элезинге, илбилиг чүве дег, каракка көзүлбейн чиде хона берген чуруунуң орнунче уруг каттырымзай аарак кезек көрүп тургаш, херелденген хүнүн катап-ла чуруй берди.
Кылаң кара чалгыглар, чаптанчыг чаш төлден оюн эрээн чүве дег, катап-ла сүржүп келдилер. Элезинде чуруттунган хүн база катап эсти хона берди.
Сүржүп алгаш, дедир бар чыткан чалгыгларның соонче бичии уруг эдерти көргеш, чалгыгларның дедир келирин мурнаар дээни ол боор оң, херелденген хүнүн далажы-далажы чуруй каапты. Ооң соонда ырлай аарак: “Алдын чырык хүнүм үнүп келди!” – деп адыштарын часкагылап, кожаңайнып, өрү алзы шурагылады.
Чалгыглар биле уруг шаанга киир-ле ойнаар боор.
Үрезинчигеш
Орай күс турган чүве-дир. Аңгыс черге чаңгыс борбак Кызыл-тас үрезини чыдып калган. Кара-дондак дүжүп, соогу дендей берген. Үрезинчигешти Хөрзүн кээргээш, ону бодунуң чылыы-биле чылыдып, шуглап алган. Шаң-туманныг кыштың соогунга доңмазын дээш, Кызыл-тас биле Хөрзүннү Хар шуглааш чыдыпкан.
Хат-шуурган дүне-хүндүс чок калчаалыы-биле улувушаан хадып, Харны дүвүлендир хап-ла турган. Ынчалза-даа Хар Хөрзүннү кагбаан-даа, а Хөрзүн бодунуң ээлчээнде Кызыл-тасты шуглап алгаш, чытпышаан. Кыш ынчаар-ла шаң-туманны үрүп, хат-шуурганны бүлгүрүп, ажыңнадыр сооп эрте берген.
Хөглүг час келген. Хар эрип эгелээн, дамырактар шулурадыр ырлажы берген. Хүн-даа чоорту чылаан, ооң херелдериниң изиг шонуунга Хар шуут эрип калган. Хөрзүн бусталып чылаан.
Хөрзүн чылып кээрге, Кызыл-тас үрезинчигежи омак-сергек апарып, баштай кулакталып, оон чоорту хөрзүн шуглааның адаандан бакылап, узадыр өзүп үне берген. Кызыл-тас кайгамчык-ла чаагай болган. Ол хоор-сарыг кылдыр бышкан. Бир-ле катап аңаа кижи таваржып келген. Кижи ону улуг өөрүшкү-биле ажаап алган.
Хүннүң болгаш Хөрзүннүң азырап карактаан үлүүнге Кызыл-тастың үрезинчигештерин Кижи үлей салган. Ынчаарга Хүн биле Хөрзүн боттарының үлүүн бичии чаштарга бергеш, мынча дээн: “Чер кырынга бүгү бичии уруглар аас-кежиктиг болур ужурлуг, бис оларга ынак бис!”.
1964 чыл.
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28