2000 чылдарның эгезинде улуг суг Кызыл хоорайның чавызааш черлерин хөме апканда, Алгы заводунуң девискээринде кат-иевистиң бажыңының эт-севин мөге Маадыр Монгуш-биле кады мээң багай резин хемемге чүдүрүп алгаш, суг четпес черже көжүржүп тура, үерниң айыылдыын, ооң чедирип болгу дег когаралдарын херек кырында көрген мен. Аныяк чылдарында бойдустуң ындыг халаптарын кижи тооксавас, черле болур ужурлуг чүүл кылдыр көөр чүве. Бо үерниң соонда ындыг чергелиг хай-халаптарның тыптып келириниң чылдагааннарын, чедирип турар когаралдарын, берге байдалдарга таварышса, чүнү бир-ле дугаар кылырын болганчок-ла сонуургап чоруур апарган мен.
ҮЕР ДЕП ЧҮЛ?
Үер – таскылдарда меңги доштар, тайга-таңдының харлары чазын, чайын эрип, улуг чаъс-чар чагган соонда хемнерниң, хөлдерниң азы далайның суунуң деңнелиниң көдүрлүрү. Суг оруунуң кавайында доораландыр чыдып алган остар база көдүрлүүшкүннү болдурар. Улуг сугнуң уржуундан кижиниң амы-тынынга ондактыг байдалдар тургустунар, көвүрүглер, оруктар, харылзаа болгаш электри чагылары, бажың-балгаттар, тараан тараа аймаа, олуртуп каан ногаалар үрегдеттинер, улус ажыл-агыйынга чедиртинген когаралдың хемчээли улгадыр. Суггур чаъс биле күштүг хат капсырлашканда, каражаның түңү база улуг болур.
Үрегделдиң кол-ла чылдагааны болза, үлуг сугга алыскан бажың-балгаттың, тудуг-суурнуң хай-халаптың салдарынга хенертен алзыры болур. Үер хеп-хенертен болгаш каш хонук үргүлчүлелдиг болуп болур.
АҢАА КАНЧААР БЕЛЕТКЕНЗЕ ЧОГУУРУЛ?
Бир эвес силерниң чурттап турар чериңер доктаамал сугга алзып турар болза, хөме келген сугнуң кыдыг-кызыгаарын, а ол ышкаш бедигээш, үерге алыспас черлерни, сугнуң агымының уун сактып алырын кызыдыңар. Үер үезинде бодун канчаар алдынарының дүрүмнерин өг-бүлениң кежигүннеринге таныштырыңар. Хемелер, салдар база оларны кылып ап болгу дег тудуг материалдарын кайда шыгжаанын сактып алыңар. Оларның херек апаары чадавас. Көжүүшкүн үезинде ап чорууру чугула документилерниң, эт-септиң, эм-таңның даңзызын баш бурунгаар тургузуп алыңар. Тускай чемоданче азы эгиннээр үүргеже эргежок чугула чылыг идип-хепти, ийи хонуктуң аъш-чемин, ижер суун, эм-таңны суктунуп алыңар.
ҮЕР ҮЕЗИНДЕ БОДУН АЛДЫНАРЫ
Үер айыылының база божуу-далаш көжүлдениң дугайында медээлеп дыңнадыпканда, дөң черлерже, бедигээштерже көжүп алыңар. Төнчү көшкен чериңерге демдегледип алырын утпаңар.
Бажыңны каап чоруп тура, газты, суугуда отту өжүргениңерни хынаңар, ага берип болур бажың эдилелин быжыглап азы дузалал өрээлдеринче дажыглап калыңар. Бир эвес үе-шак четчир хире болза, үнелиг эт-септи үстүкү каъттарже азы сери кырынга көжүргени дээре.
Үерниң айыыл-халавынга таваржы берзиңерзе, озал-ондактың дугайында үргүлчү медээлээрин утпаңар: хүндүс – өңгүр пөстү көскү черге ыяшка азып азы ону чайыңар, дүне када – алгырып-кускуннап, чырык медээзин бериңер.
Камгалакчылар чедип келгенде, оларның негелделерин чайгылыш чок күүседиңер. Хеме шимчеп үнүпкенде, ооң деңзигүүрүн үреп, кайы-бир эриинче олуруп болбас. Чүгле эргежок чугула апарган таварылгаларда (когараан кижиге эмчи дузазы херек апарганда, сугнуң деңнели эмин эрттир көдүрлүп, амы-тынга айыылдыг болу бергенде) суг алган черлерден бот-тускайлаң үнерин кызыдып болур. Бот-тускайлаң эжиндириишкинниң үезинде айыыл-халапты медээлээрин уламчылаңар. Ол чорааш, сугга дүшкеннерге, бот эштип чоруур кижилерге дузалаңар.
БИР ЭВЕС КИЖИ СУГГА ДҮШКЕН БОЛЗА
Сугга дүшкен кижиге суг иштинче кирбес эт-септи октап берип, хей-аъдын көдүрүп, дузалажырынче кыйгырыңар. Когараан кижиге эштип чеде бергеш, сугнуң агымын өөренип көрүңер. Бир эвес когараан кижи бодунуң хөделиишкиннерин хайгаарап шыдавайн турар болза, ооң артындан эштип чеде бергеш, бажының дүгүнден сегирип алгаш, эрикче үндүр дажыглаңар.
ҮЕР СООНДА КАНЧААРЫЛ?
Үер соонда бажың-балгатче кирериниң бетинде ооң быжыынга, буступ дүже бербезинге, бажыңарже ол-бо чүүлдер аңдарлы бербезинге шынзыгыңар. Тырлып, чыглы берген хейден, агаардан оран-саваны агаарладыңар, айыыл чогунга бүзүреп шынзыкпаанга чедир ажык от кывыспаңар. Электри сывырындактарының, газ, суг, канализация хандырылгазының дериг-херекселдериниң бүдүлүүн хынаңар. Өрээлдерни кургадыры-биле шупту эжиктерни болгаш соңгаларны ажыдыңар, шаладан болгаш ханалардан малгаш-баларны аштаңар, шала адаанда чыылган сугну сордуруңар. Кудуктарны хирлиг сугдан аштаңар.
/ Артур ХЕРТЕК.
Чурукту интернет четкизинден алган.
"Шын" №42 2023 чылдың июнь 10