Хамнар дээрге ламалар эвес-тир. Хам кижи дээрге бойдустан чаяаттынган. Ол кара күштер-биле харылзаалыг, аза-четкер, албыс-шулбус-биле холбаалыг. Каргыш-чатка, хүрүм кылыр, кижи мөчээнде саң салып, хонук кыпсыр. Ооң күчү-шыдалы, арга-шинээ кара күштерде. «Азаларым, четкерлерим» деп хамнарның алгыжындан алгаш көөрге безин, ол хорлал, саптакка чоок кижи дээрзи билдинип турар.
А лама дээрге хүрээ-хииттиң кижизи, арыг саңмаарлыг, угаан-сарыылдыг эртемчээн. Ол аза-четкер-биле холбашпаан, чырык өртемчейге төрүттүнген кижилерге, амылыг, амы-тын чок бойдуска буян кылыр, амытанның назы-сээдерин узадып, хей-аъдын киискидип, ном номчуур.
Ол-даа харын силерге билдингир боор. Мен бо маңаа бот-боттарынга удурланышкак ак, кара-биле дөмей, аразында үскүлежиишкинниг ол ийи күштүң дугайында силерге ханы тайылбыр, суртаал кылыр диведим. А назынымның ханы дүвүнде удаажырап, уттундурар чеде берген бир төөгүнү чугаалап берикседим.
Шагда бистиң черге бир аныяк херээжен кижи албыстай берген. Анаа кижиниң угаан-сегээни албаарап, сээдерей бергенин кожа-хелбээлери байтык, кады чурттап-ла орган ашаа безин билбес боор чүве чораан ийин, уруглар.
Кадайының ады Долчаң чүве. Ашаа Доржу бистиң чер чурттуг, а кадайны өскээртен алган кижи ол. Олар өгленгеш, үш-даа чыл чеде берген. Хар ажыг хире оолдуг. Мен ынчан шору-ла болгай мен, инек-даа эмиин тыртыптар. Доржу сугнуң өө бистии-биле кожа. Ол өгге улуг-улуг ыыттажырга, бистиинге чугаазы мырыңай хос дыңналып кээр. Доржунуң кадайы шилгедек, кедергей-даа узун, чарнының аразы сыңмас чоон чаштыг, хүрең-кызыл чаактарлыг. Кежээзи, шевери мырай кончуг. Мен Доржу сугнуң өөнге бо-ла маңнай бээр мен. Долчаң меңээ аажок өөрүүр. Оларның шумуш кулактарлыг, күскү бышкан тоорук сайы дег, борбак хүрең оглун ойнадып, алаактырып хүнзээр мен. Доржу аңнап, дииңней бергенде азы ыңай-бээр чорук барганда, иешкилерниң чанынга хонгулаар-даа мен.
Бир кежээ база ол өгге бардым.
– Доржу эртен келир боор, бистиң чанывыска хонам – дээрге, чөпшүлүм кончуг, дораан-на «Чаа!» дидим.
Долчаң бодунуң орнунга чытпайн, дөрде кончуг чараш кылдыр сырып каан, барык чаа олчаан ширтектер кырынга дөжек салгаш: «Үжелээ моон чыдып аар бис» – дээн. Бичии оолду ортувуска чыттырып алдывыс. Буттарывысты бүлээн суугу чоогунче сундундур тепкилепкеш, чылыг, чымчак шуглак адаанга таалап удуй берген бис.
Кидин түлүк уйгу кадында дыңнаарымга, ынаар, бир-ле черде кижи чугааланган-даа ышкаш. «Доржу акый чедип келген-дир аа» деп бодааш, дүште-даа чок улаштыр удуй бердим. Ам мырыңай бир-ле кижиниң мээң быктымче иткилеп: «Хейт, уруг, көр даан! Дуу ол барды!» – дээн үнүн чарт-ла дыңнап кааш, карактарым көрүп келдим.
Өрегези чедир тырттынмаан дүндүктен долу ай бисче харап тур. Эдирленчек, шаараш булуттар айны хөлегелеп, дуглаар дээш, хей-ле черге дойлуп, шуушкан. Ай оларны херексинер хире эвес.
Долчаң угбай олуруп алган, эжик аксынче көрүп, менче чугааланды:
– Көрдүң бе? Диис ам чаа дуу чүък адаандан үнгеш, эжик аксында барды...
– Чок, чүнү-даа көрбейн тур мен, угбай.
– Дуу, дуу! Көр даан ол! Өлгүүрге адаандан бажын уштуп алган бисче көрүп орарын...
Өг иштиниң айгадааны-даа кончуг. Диис бар чүве болза, черле карактыг кижи көрбес аргазы чок. Канчаар-даа карактарым аштап, чодуп алгаш көрзүнеримге, чүү-даа чок. Оон туруп баргаш, өлгүүрге адаанга ээгип олуруп алгаш, холум-биле суйбап көрдүм-даа. Чүү- даа чогул, чүгле харын аңаа турган чалгыяк пашты суйбапкаш, холум хөөлеп алдым.
– Диис-даа чок чүве-дир – дээш, катап шуглак иштинче кире бердим.
Долчаң угбай ол аразында чыдып алган болду. Аравыска удуп чыткан оол ыглап, отту бээрге, Долчаң угбай шимчеп, ковайып келди.
– Канчап бардың, оглум? Тьфу, тьфу – деп, тарбыдавышаан, ол оглунче көрүндүр ийленгеш, оолду эмзире берди.
– Диис кайда-даа чогул, угбай – дидим.
– Чүү диис?
– ???...
– Уду, уду, Соскур, дүжүңде диис көрдүң ыйнаан...
Мен ону ол аразында, шынап-ла, дүжүм боор бе деп бодай берген мен. Олчаан одунмайн, удуп хондувус.
Доржуга кадай кылдыр кээрде, Долчаң угбай шоолуг чүве ыыттавас, томаанныг турган. Ынчалза-даа ол чайын чугаакыр, ажык апарган. Өөнге үнген-кирген чонунга суксун кудуп, аъш-чем кылып тургаш, кеп-саам чок чугааланыр. Ооң чугаазы шапкын хемниң саарыы дег, төктүп бадып турган ышкаш төнмес, артында шуушкак-шуушкак, ындынныг.
Аалда улус: «Баштай келирде, пөрүксүмээр уруг чорааныгай, ам кээп арны частып, аксы-сөзү үнүп, аажы-чаңы көстүп кээп- тир» – дижип, өөрүп чугаалажып тургулаан.
Долчаң угбай өг хөлегезинге алгы идээлеп орда, чанынга чеде бердим. Оглу өг ханазының доразында ширик чушкаан ор. Долчаң угбай мени көрүп кааш, чазык-чаагай хүлүмзүрээш, хөлегеде чадып каан ак энчекче айыткаш:
– Олур, олур, Сос! – деп, мээң адымны кыскаладыр чассыдыр адап, кончуг дүрген тура халааш, шаажаң аякты хууңда сугга тырыкыландыр шаап тургаш, дыгырткайнып турар кылдыр чуй туткаш, улуг чес хөнекте сүттүг шайны куткаш, менче ийи холдап сунду. Мен ооң ол чиктиг чаңын эскербейн, баштактанып, ойнап орар кылдыр бодап, харын өнемчип, өөрүп ор мен.
– Эр кара чаңгыс бооруңга, сени эр кара чаңгыс шулбус деп бодап чораан кижи боор мен. Соонда билип орарымга, эр кара чаңгыс шулбус эвес, эр кара чаңгыс бурган чорбадың бе! Алдын дашкага чем чооглаар арыг холдуг, арыг саңмаарлыг дуңмамны аарай!..
– Шынап бе, угбай?
– Шынап, шынап! Ойт, Доржу келбээнде, ырлажыптаалам, че.
Сээк хонмас Куртуг-Тейни,
Сеткил ханмас
Сундукпайны!
Маас хонмас Куртуг-Тейни,
Мага ханмас Сундукпайны!
Оон хенертен:
– Сээң кырган-аваңның бир чартыкы караа канчап баксырай бергени ол? – деп, менден айтырды.
– Мени чүктеп алгаш чорда, хараган тени хапкан...
– Оо-о! Мен ону база чаңгыс карактыг шулбус деп бодап чордум, ам топтап көрүп орарымга, ак чыландан бодарап төрүттүнген ак сагыштыг дарийги чорбадыве!
– Ийе, мээң кырган-авам кончуг эки кижи.
– Че, ырлажыылам.
Кожамыктап ырлажып орувуста, доо ыракта тейден аъттыг Доржунуң барааны көстүп келди. Долчаң угбайның кожамыкты дүрген, мерген улай шааптар чеченин магадап, «ам мен чүү деп бадырыптайн» деп, бодап орумда:
– Доржу кел чыдыр... Че, оглум, өгже кирээли, а сен чана бер, Сос – дээш, ол оглун куспактапкаш, дүвү-далаш өөнче кире берди.
Өөнүң ээзи кел чыдарга, бичии кызыжак-биле сыйбыңайнчып орарындан човааны ол-дур деп бодум хуумда даап бодап каан мен.
Сиген кагар өй кидин түлүк үезинде сидиредир хөме кудуп келир чаъстар ол чылын сиген өйүнде барыктыг, кудай өршээлдиг болган. Кааң хүннерде сиген кезип аар дээш, өг бүрүзү шырбайып-ла турган чүве. Өглер демниг, эл-холдуг. Сиген кезеринге дузалажып, демнежип берген чонун улус анаа куруг эрттириптер эвес, ыяавыла бир шээр малды дөгерер. Дөгерген малының чөремезин, эдирин, кургулдайын өглер ишти хана баштарынга аскылап каар. Сөөлгү үеде ол эъттер чидип турар апарган.
Даң караңгызында кырган-авам үнүп чорааш көөрге, Доржуларның өөнүң яндаңындан чалбырааштыг ыш үнүп турган. «Мынча эрте чүнү канчап турар улус боор?» дээш, кырган-авам ол өгге кире бээрге, Долчаң угбай паш долдур эът улдуртуп алгаш олурган.
– Бээр эртип олуруңар, кырган-авай. Кыжын боорга хырмачалаар, чайын боорга хеңмелээр уруг боор мен. Эъттен чооглаңар – дээш, өглерниң читкен эъдин деспиге эзип салган дээр чүве.
Ынчан улус алгыны, хөмнү эттеп, кылып ажыглаары кончуг. Бо шагда ышкаш өзеп чиген хоюнуң кежин ында-мында бырыштыр октаппас. Ол-ла чоок-кавыда өглерниң бирээзиниң даштыгаа херип каан хөмү чиде берген. Долчаң угбай, ону ашаа Доржу оорлап алган деп, аалдарга чар тарадыпкан.
Кежээ инек саар душ чүве. Долчаң угбай инек саап орда, Доржу чанынга келгеш:
– Чүү ындыг меге чүве чулчуруп турган сен? Кандыг кончуг мелегей херээжок сен? – дээш, Долчаңның инек саап орган хууңун орта теверге, холдарындан уштунуп чаштааш, черже сүдү төктүп калды. Доржу кадайын бир алагадааш, читкезинден туткаш, өөнче барык-ла сөөртүп киире берди.
Мен аңаа туруп-туруп, арыгже маң-биле кире халыдым. Сеткилим хорадап, хомудаанымга шыдашпаан мен.
Долчаң аарыг, албыстыг кижи деп чүве билдине бээрге, оглун бодунга арттырып алгаш, бир кижиге ушкарткаш, ада-иезиниң аалынче Доржу аппартып каапкан...
Ол ада-иезиниң аалының бараанын көрүп кааш, чаш уруглар дег амыраан дээр:
– Экис, экис! Аалымда чедип келдим, экизин! Ажы-төлүн азырап каан, аъштыг-чемниг, авамны аарай, ачамны аарай! Экис! Экис! Экис!
Соонда дыңнаарымга, хам иези уруунуң аарыын эдип каан дижир чораан. Та канчапкан чүве, ону кижи билир эвес. Чүгле Долчаң ооң соонда Доржуже катап ээп келбээн ийин ол.
Майның 17, 1995 ч.
Зоя БАЙСАЛОВА, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5