(Болган таварылга)
Хып дээн аныяамда Тываның кыдыг-кызыгаар ырак суурларының бирээзинге ажылдап чеде берген мен. Чурттакчы чоннуң саны 600 ажыг кижи. 3 кудумчуда ѳрегелер шупту тѳрел-дѳргүл, таныш-кѳрүш. Чону эвилең-ээлдек, тѳрелзирек болгаш аажок эрес-кежээ. Ѳреге бүрүзү хлебти боттары быжырар.
Бир-ле хүн угбамның бажыңын чугайлап бээр дээш, Шуру деп угбай чедип келген. 40 хар чаа ажа дүжүп чоруур, шимченгир, эрестии кончуг кижи болган. Ада-ызыгуурунда кончуг шыырак хам чораанын шайлап ора, хѳѳрээн кижи. Хам кырган-ачазын репрессиялааш, кара-бажыңнап каарга, энергиязының улуундан шаараш демирни үзе чылгап кааптар чораан дээш-ле оон-даа хѳй, солун таварылгаларны ажылдавышаан, хѳѳреп кааптар угбай.
Оон бээр эдержип, быжырган хлевин садып чип, бажың септээр, ижин-хырын аштаар дээн чижектиг ажылдарже кыйгырып ап, ажыл үезинде ооң солун чугааларын дыңнаар апарган бис.
Бир хүн бажыңывыс чугайлап тура:
– Силерниң бо бажыңыңар аза чок эки-дир – деп бо ийин.
– Дадайым, азалыг бажыңнар база бар чүве бе? – деп айтыра бээримге, канчаар кѳѳр апарганын, азалыг бажыңнарның кандыг болурун хѳѳрей берди:
– Мен кѳрүп эгелээнден бээр 2 чыл болуп тур мен. Аттыг берге, хилинчектиг чүве бо чорду, куда. Шыырак дээн хамнарга караам хагдырып кааптар дээш, каш-даа барып, чаннып-тейлеп кирип чор мен, хоржок болуп-тур. Бир-ле кышкы узун кежээ бажыңымны изидир одапкаш, кидис идик улдуруп олур мен де. Канчангаш-ла, эскерип олурарымга, 2 кижи аажок маргыжып турар, элээн ыракта. Шивегейим хойнумга салып алгаш, дыңнааланы бердим. Сүлде-ле бо, шалада чыдар чаш дүктери маргыжып чыдар болду. Шуут кайгап калган мен, арагалап турган кижи болзумза, ак халыынга алыскаш, албыстаан мен дээр-ле ыйнаан, чартык чыл-даа амзавааным ылап. Бажым дүктери туруп кээп, ооргам соолаңайнып, арны-бажым изиңейнип, чушкуум, сактырымга-ла, марбыйтыр ыжып келген, чүрээм ында соп турар ышкаш апарды. Кускум-даа кээр. Коргарымга, хан базыышкыны улгады берген хевирлиг. «Чаңгыс дыргак-биле дырап каан чүве-дир бисти. Каттыжып, холушпас дээрге-даа» – деп-ле, уруум биле мээң чажым дүктери ыймактажып чыдар болду. Кончуумну-даа мени, кыс апарган уруумга мынчага чедир аңгы дыргак садып бербээн мен деп боданып, уйгум-даа чаштаан.
Кѳѳр деп барганымда, эскерген бир чүвем бо: бир-ле черден чиктиг сырын кээр. Ол угже кѳрүптеримге-ле, хей. Бир кежээ соңгам караандан сырын кээп туруп берген. Даштын айдыңы аажок чүве. Анчыгзынып, айыылзынгаш, кѳрбейн олурумда, даштын шуут-ла баяннавышаан, ыр-шоор улус эртип чыдыр-ла. Мындыг орай кымнар хѳѳрежи бергеннери ол, кожаларым иже берген-дир аа дээш, соңганы бакылаптым. Карак-ла бо! Шупту калгылаан кудумчум чурттакчылары 4 кижи ырлажып эртип чыдыр, Толя акый баяннаан, Хандываа угбай, ырлаар Чечек, оон бирээзи Орлан. Ойт, дадайым! Ѳлген сектер аразында Орлан чүге бар чыдары ол дээш ойта дүштүм. Кортканымдан сириңейнип, диштерим шакыңайны берген. Ол дүн база уйгу чок. Орланга ону чугаалап-даа шыдаваан мен, чүү дээр аайын тыппаан мен. Ай четпээнде, ол хѳөкүй хенертен чок апарган. Оон эгелээш-ле, кѳрген-билген чүвемни чугаалап маңнаар апарган мен. Чамдык улус хорадап, хыйланыр, кыжыртынар боор чорду. Сүзүктүг улус ном номчудуп азы хам чалап ап, ѳдээнге камгалалын-даа кылдырар чорду.
– Чырык хүндүс азалар кижилер аразынга турар боор чүве бе? – деп сонуургап айтырдым.
– Кайгап каар сен, турар. Бир катап Стюра сугга кире бээримге, ол кончуг чүвең стол кыдыында сандайда-ла олур. Мени дѳрже эрттирипкеш, печказы биле стол аразынга паштанып, аай-дедир кылаштап-ла тур. Стюра кээп, сандайга олурар деп баарга, ол чүве кожаш кылдыр тура халыыр, тура бээрге, катап олура шааптар. Кылып турар чемин манап олурар хире. Мен шуут корткаш, үр болбайн, хайынган паш-даа манавайн, үнүп чорупкан мен.
Бир катап садыглыг Караевна сугнуң бажыңының кырындан акшалар ужуп үнүп туруп берген.Баргаш, чугаалаарымга, мени чаа кончаан: «Менден мегелеп чүнү чээп аар дээш ынчап чор сен, Шуру, меге чүве чугаалап, хамшуургуланып чорба шүве сен, херээжок! Ѳрең эңдерик, сеңээ ам чүү-даа бербес мен!». Шак мынчаар сѳгледип алгаш, ыым-даа кээр, каткым-даа кээр. Дыңнадыңар-ла ыйнаан, Караевна сугнуң улуг барааны хайтап калган, банкрот. Ам кѳѳр силер аа, олчаан хѳнүвес, мени болза-даа куду кѳрдү.
– Кшш, ѳршээ-ѳршээ, ынча диве – деп соксадып кааш, олчаан ол чугааже эглип келбээн бис.
3 хире чыл ол суурга амыдырап-чурттааш, дыка хѳй болуушкуннарның херечизи болган мен. Бир дугаарында-ла, Шуру угбайның чугаалааны ышкаш, хѳѳкүй Караевнаның ѳг-бүлезинге болган улуг хайны кѳрдүм. Ѳѳнүң ээзи Мѳңгүн-оол акый хенертен хан базыышкыны улгаткаш, чартыктай шаптыргаш, эмнелгеге шыдашпайн барды. Үр болбаанда Караевна угбай боду орук озал-ондаанга таварышкаш, база чок болду. Шуру боду хилинчек-човулаңын эдилеп, ада-ѳгбезинден салгал дамчып келген чаяалгазын ууп чадап, Кызылдап-ла, уштап-башкарыптар шыырак хам дилеп чоруп-ла каар турду.
Чоокта чаа уруунга дужа бергеш, авазын сонуургап айтыра бээримге, ол тускай чаяанын олчаан угбайн, чок апарган диди. Эпчоксунуп, буруум миннип, Шуру угбайның дугайында сактып чугааланырымга, уруу каттырып кааш, бо хүнде боду ындыг байдалда келгенин чугаалай-дыр. «Ие кѳрбээнин кызы кѳѳр» дээн ышкаш, ону уштап-башкарып каан, чонунга ачы-дузазын кѳргүзүп чоруур болду. Үе болгаш чурттап олурган байдалы эки турган болза, хѳѳкүй Шуру кончуг шыырак хам чоруур ийик. Ынчалза-даа ол чаяан чажының дүктерин алгыштырып орган уруунда дүшкени база эки-дир. Ёзулал үезинде авазы уруунуң бодунче кирип кээп, чүнү канчаар кылырын айтып берип, башкарып турар, оон-даа улуг ѳгбези кончуг нарын айтырыгларны шиитпирлежип берип, кезээде кады чоруурун уруу чугаалады. Хам угун эдерер деп чүве бо ышкажыл.
/ М. Монгуш.
«Шын» №72 2024 чылдың сентябрь 21