Тываның билдингир эртем төвү – Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң (ТГТШИ) директору, төөгү эртемнериниң кандидады Вячеслав Донгакович Март-оолдуң удуртулгазы-биле ажылдап келген үелеривистиң дугайында чүүлдү бараалгадыйн.
2000 чылда В.Д. Март-оол ТГШИ-ге (амгы үеде ТГТШИ) директорлап ажылдап келгеш, 2008 чылга чедир төөгүлүг эртем төвүн удуртуп ажылдаан. Ооң ажылдап турган үезинде ону билдилиг удуртукчу, ажыл-агыйжы, эки организакчы деп билген бис. В.Д. Март-оол удуртукчу кижиниӊ кылыр ужурлуг ажылдарын шуптузун чедимчелиг кылып, шиитпирлеп, институттуң ажыл-амыдыралы бүгү талазы-биле чедимчелиг чоруттунуп турган. Чижээлээрге, институттуң материалдыг баазазын экижидип, девискээривисте турар гаражты улгаттырган. Экспедицияларга ажыглаары-биле таарымчалыг улуг-биче машиналарлыг апарган. Кышкы үелерде, чыккылама сооктар келирге, тускай график аайы-биле ажылдакчыларны аай-дедир аргыштырар кылдыр организастаттынган турган. Ол ышкаш ажылдакчыларга эптиг болуру-биле подвалдың бир бичежек өрээлинге кафени, а ажыл-агый эргелекчизиниң эт-херекселин шыгжаар өрээлин хостааш, аңаа спорт залды дерип ажыткан.
Коллективти демниг болдурарының бир аргазы – оларның ажылдан дашкаар үезин шын, таарымчалыг эрттирери. Дыштаныр хүннерде кайы-бир черже коллективтиг үнүүшкүннерни организастап турган. Эптиг болдурары дээш, үнүүшкүн мурнунда баар черни ылаптап көрүп, шилип, баш бурунгаар херек чүүлдерни белеткеп алыр. Ынчаар белеткенип алырга, дыштанылга шөлээн болгаш таарымчалыг эртер. Чаа чылды уткаан байырлалдарны ажылдакчыларның уругларынга база коллективтиң шайлаашкын кежээзин тускай сценарий-биле эрттирип турганы амдыгаа чедир уттундурбас.
В.Д. Март-оолдуң удуртулгазы, деткимчези-биле билдингир эртемден В.М. Наделяевтиң хуузунда номнарындан тургустунган библиотеканы аңгылап тургускан. Ол дугайын эртем библиотеказының эргелекчизи, педагогика эртемнериниң кандидады З.М. Монгуш бижээн.
ТГШИ-ниң эртемденнериниң белеткээни эртем ажылдарын өй-шаанда чырыкче үндүрүп, чырыкче үндүрген эртем ажылдарының саны чылдан чылче көвүдээн. Оларның аразындан дыл эртемденнериниң үндүрген ажылдарын демдеглээрге, мындыг.
Бирээде, чоннуң чугула хереглээри «Тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнерин» 2001 чылда 2000 экземплярлыг кылдыр катап парлаткан.
Дыл секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң доктору Б.И. Татаринцевтиң тургусканы «Тыва дылдың этимологтуг словарының» I–IV томнары удаа-дараа 2000–2008 чылдарда парлаттынганы. Словарьның I-ги тому үнгени – эртемге дыка улуг чедиишкин болган. Ол үеде ындыг хевирлиг словарьлар өске түрк дылдыг чоннарда үнмээн турган. «Тыва дылдың этимологтуг словарының» таныштырылгазын институттуң залынга эрттиргени – авторну, редакторун, рецензентилерин чалааш, байыр чедирип, өөрүшкүнү үлежип, тургузукчунуң ажылын үнелеп, ажылды чонга таныштырарының аргазы болган. Эртем ажылдарының чырыкче үнгени-биле ындыг таныштырылга хемчеглерин эрттирери чаңчыл турган.
База бир улуг хемчээлдиг ажыл – Д.А. Монгуштуң редакторлааны-биле «Тыва дылдың тайылбырлыг словары» 2003 чылда 2000 экземпляр кылдыр парлаттынган. Ук словарь хөй чылдар дургузунда кылган коллективтиг ажыл.
Үстүнде көргенивис улуг хемчээлдиг ажылдарның удаа-дараа хөй экземплярлыг үнүп турганы дээрге эртемниң, тыва дылдың сайзыралынче В.Д. Март-оолдуң улуг кичээнгей салып, деткип турганының херечизи.
Ол үеде Россияның гуманитарлыг эртем фондузу ажылын эгелээн. Дыл секторунуң эртем ажылдакчылары ук фондунуң мөөрейлеринге киришкеш, тиилекчи болуп, 2004–2005, 2006 чылдарда регионалдыг грантылар-биле, а 2007, 2008–2010 чылдарда РГЭФ биле Моолдуң эртем, культура яамыларының кады ажылдажылгазының делегей чергелиг грантылары-биле ажылдаан. Эртем ажылдакчыларының делегей чергелиг мөөрейлеринге киржип, грантылар-биле ажылдап эгелээн үези ол. РГЭФ-тиң болгаш өске-даа мөөрейлерге киришкеш, тиилеп алыры дээрге, тыва эртемденнерниң ажылының чугулазын, мергежилиниң бедиин херечилеп турары ол.
Чон-биле, кожууннарның школалары-биле харылзааны үспейн, удаа-дараа үнүүшкүннерни чорудуп, чонну янзы-бүрү темалыг илеткелдер-биле таныштырып, башкыларга методиктиг арга-сүмелер-биле дузалап турган. Бөлүктерге чарлып алгаш, Туран школазынга, Бай-Хаак, Хову-Аксы, Сарыг-Септиң болгаш өске-даа школаларже үнүүшкүннерни чоруткан.
Ол ышкаш Моолче, барык-ла чыл санында, хөй кижи киржикчилиг эртем экспедицияларын база республиканыӊ аңгы-аңгы черлеринче үнүүшкүннерни организастап, эрттирип турган.
В.Д. Март-оол 2021 чылда ТГШИ-ге катап база директорлап ажылдап келирге, коллективтиң кежигүннери улуг өөрүшкү-биле уткуп, хүлээп алганнар.
Бо хүннерге чедир эртем ажылы чогумчалыг кылдынып турар. Тыва дылдың хөгжүлдезинче улуг кичээнгейни салбышаан. Амгы үеде кол болгаш улуг хемчээлдиг ажыл – «Тыва дылды деткиириниң болгаш сайзырадырының 2024 чылдан 2033 чылга чедир эчис сорулгазы», «Тыва дылдың чурагайжыдылгазы» (2023–2032ч). Бо хүннерде ооң орук картазын тургузуп, интернет четкизинге сөстерни чыыр хөй кижи киржилгелиг ажыл кылдынып турар.
В.Д. Март-оолдуң сүмези, саналы-биле «Ниитилел-политиктиг терминнерниң словарын» амгы үениң негелдезинге дүүштүр сөстүктер секторунуң эртем ажылдакчылары тургузуп турар.
Дыл эртемденнериниң база бир чедиишкини – грантылар-биле ажылдары. 2023 чылда Россияның эртем фондузунуң (РНФ) регионалдыг мөөрейинге дыл секторунуң эртем ажылдакчылары киришкеш, «Тыва дылдың хөгжүлдезинде орус дылдан үлегерлээшкиннерниң туружу» деп грантыны алганнар (бөлүктүң удуртукчузу ф.э.д. Ооржак Б.Ч). Амгы үеде шинчилелдер ажылдарынга белеткенип, анкеталар-биле ажылдап турарлар.
Ол ышкаш аныяк эртемден, филология эртемнериниң кандидады Ч.Г. Ондар «Марафон Миллениум: Википедияның 1000 эң-не чугула статьяларын тыва дылче очулдураалы» деп гранты-биле ажылдап турар.
В. Д. Март-оолдуӊ аажы-чаңында эки талалары хөй. Боду кижизиг, эки мөзүлүг, интеллигент кижи. Ажылдакчыларынга дең хамаарылгалыг. Кижилер-биле эптиг. Ажылдакчы бүрүзү-биле чугаалажыр арганы тып алыр. Оларны бүгү талалыг деткиир. Херек апарган таварылгада, ажылдакчызын боду эдертип алгаш, шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларны ак сеткилдии-биле шиитпирлежип бээр турган деп, чамдык эртемденнер сактып чугаалаарлар. Ажыл аайы-биле азы хууда амыдыралынга хамаарышкан айтырыглыг азы кандыг-бир саналдыг ужуражып чеде бээрге, хүлээп ап, кичээнгейлиг дыңнап, албан деткиир чаңчылдыг.
Ханы билиглиг, дуржулгалыг удуртукчуларның удуртулгазы-биле ажылдаарга, ажыл үре-түңнелдиг, чедиишкинниг болур. Төөгү эртемнериниң кандидады В.Д. Март-оолдуӊ ажыл-херээ ону херек кырында бадыткап, көргүзүп турар.
В.Д. Март-оол ышкаш сагыш човангыр, эки сеткилдиг, дузааргак удуртукчу-биле кады ажылдап чоруурум дээрге, ажыл-амыдыралымда чугула болуушкун деп санап чоруур мен.
Ол өскелерге үлегерлиг өг-бүлелиг. Өөнүң ишти Юлия Шуженмеевна-биле хөй чылдарда бот-боттарын деткижип, амыдыралдың янзы-бүрү айтырыгларын шиитпирлежип, уругларын өөредип, оларның амыдыралын деткип чоруурлар. Ол – уругларының хүндүткелдиг эргим адазы, хөй санныг чаптанчыг уйнуктарының эргеленип ханмазы кырган-ачазы.
Төөгү эртемнериниӊ кандидады В. Д. Март-оолдуң мугур хар харлааны-биле байыр чедирбишаан, ооӊ чогаадыкчы соруу күштүг болурун, кылыксаан чаа ажылдары, бодап алганы чүүлдери боттаныр дээрзинге бүзүреп, кылган ажылы чедимчелиг, чоруу чогуучал, оруу ак болурун күзеп йөрээдивис.
Полина СЕРЕН,
филология эртемнериниӊ кандидады.
"Шын" №38 2023 чылдың май 27
Ханы билиглиг, дуржулгалыг удуртукчу
27 мая 2023
72