Ханы көрүштүг, хөөн кирген үннүг көскү прозачы

Шаңгыр-оол Монгушевич Суваңның 75 харлаанынга

«Көктешкилиг солуннарның арыннары
Хөй-ле кижи салым-чолун шыгжап чыдар.
Төөгүде эрткен-барган болуушкуннар
Шынзылгазы, херечизи болу бээрлер.
Журналистиң үүлезиниң чүъктешкизи
Ужур-чөптүң ындын билип бижиири-дир... »
(Ш.Суваң)

Шаңгыр-оол Монгушевич Суваң – Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы, ханы көрүштүг, хөөн кирген, тускай хоюг өткүт үннүг, көскү прозачы, Россияның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү, «Россияның хүндүлүг радизи» деп хөрек демдээниң эдилекчизи.

Ол 1949 чылдың июль 7-де Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунуң Чыраа-Бажы деп черге төрүттүнген. 1967 чылда Чаа-Хөл ортумак школазын дооскаш, ДОСААФ-ка чолаачы мергежилин чедип алган. Шериг албаны эрттирген соонда, 1971 чылда Кызылдың башкы институдунуң дыл болгаш литература салбырынче өөренип киргеш, ону 1976 чылда дооскан. Күш-ажылчы баштайгы базымын совхозтуң чолаачызындан эгелээн. Институдун чедиишкинниг дооскаш, Эрзин кожууннуң Нарын школазынга башкылап, оон ажыл-амыдыралының аайы-биле Тыва радиотелекомпанияга редакторлап, «Шын», «Улуг-Хем» солуннарга корреспондентилеп, килдис эргелекчилеп ажылдап чораан. Амгы үеде «Шын» солуннуӊ ниитилел-политиктиг килдизиниң ажылдакчызы.

Шаңгыр-оол Суваң — амгы тыва чогаалда үениң чидиг айтырыгларын, уран сөстү кирижеп алган, дүжүткүр ажылдап чоруур, бышкан мергежилдиг чогаалчы.

Ол чогаалдарынга арын-нүүрнүң арыг, шынчы болурунче кыйгырыгны салып, ылаңгыя хан төрээннерниң бот-боттарының аразында чоок харылзаа кижи бүрүзүнүң угаан-бодалынга кол черни ээлээр ужурлуг дээрзин «чилиинче киир» чугаалап, номчукчуну бодандырар угаадыгже чедип киире бээр.

Шаңгыр-оол Суваңның чогаал ажылының баштайгы үелери 1970–1980 чылдар. 1976 чылда «Тываның аныяктары» солунга «Оглум чазы» деп шүлүү парлаттынган. Чогаалчы бо шүлүүн салым-чолу эң-не аас-кежиктиг шүлүк деп санап чоруур. Сураглыг композитор Владимир Тока 1981 чылда бо шүлүктүң сөзүнге аялганы бижээн. Ыры бодунуң уяранчыг чараш аялгазы-биле чоннуң ынак ырыларының бирээзи болуп, дыргын тарай берген .Ол колдуунда чонга проза жанрынга ажылдап чоруур чогаалчы деп билдинер. Ооң баштайгы тоожузу «Чагаа». Ада-иезинге кагдырган, чаа төрүттүнген, ийи буду бастынмас, инвалид оолдуң салым-чолунуң дугайында бо тоожу 1989 чылда Абхазияның курорт хоорайы Пицундага болуп эрткен аныяк чогаалчыларның бүгү Россия чергелиг семинарынга дээре дээн чогаалдарның санынче кирип, бедик үнелелди алган.

Ол үеде Тываның улустуң чогаалчылары Салим Сүрүң-оол, Кызыл-Эник Кудажы, Олег Сувакпит «Салым-чаяанныг уруглар чогаалчызы болур кижи-дир» деп бедик үнелелди берген. Улуг өгбе чогаалчыларның бүзүрелин бадыткаарын оралдажып, элээди номчукчуларның кижизиг мөзү-бүдүжүн хевирлээринге салдарлыг чогаалдарны уругларның сонуургалынга, дыл-домаанга таарыштыр бижээн.

Бурунгаар көрүштүг чогаалчы шак ындыг бедик үнелелге сорук кирип, чогаадыкчы оруу улам-на херии ажыттынып, узак бодалдарже шымнып кирипкен. Ол элээн хөй номнарны чырыкче үндүрүп, номчукчуларга бараалгаткан: «Хүн-Херелден аалчылар» (1992), «Тоол чурттуг оол» (1994), «Ачамның шолазы» (1999), «Кижи араатан» (2006), «Туматтар» (2007), «Хемчик нояны» (2009), «Кижи бүрүс» (2010), «Хоорай ыттары» (2013), «Мөңге назын» (2015), «Хуулгаазын Ак-Баштыг» (2017), «Кижи халавы» (2019), «Чогаалдар чыындызы» (2019), «Өжээн» (2023). Бо чогаалдар авторнуң тыва чечен чогаалда бодунуң ёзулуг туружун ээлээнин, ханы көрүштүг, көскү прозачы дээрзиниң херечизи.

Шаңгыр-оол Суваңның чогаалдары кандыг-бир болуушкунну, амыдыралдың чидиг айтырыгларын тоожуп бижип каар эвес, номчукчуну бодандырып, кичээндирип, сагыш-сеткилге чайгаар дүвүрелдиг хөөннү оттуруптар күштүг. Гавриил Троепольскийниң чогаалдарын тыва дылче очулдургулаан. Чогаалдары тыва, орус дылдарда парлаттынган. Амыдыралының хөй кезиин парлалга шугумунга эрттирген. Ол сургакчылап, Тываның кайы-даа булуңнарынга чедип, янзы-бүрү мергежилдиң кижилери-биле ужуражып, бодунуң чогаалчы “чүъктешкизинге” ажыктыг, байлак материалдарны бижип, чыып ап чорааны чогаал бижииринге дөгүм болуп, улуг деткимче болганы чугаажок.

Чогаалчының чогаалдарынга хамаарыштыр чогаал шинчилекчилери А.Калзан, Р.Донгак, С. Комбу чогаалчылар тода, делгереңгей үнелелдерни берип, «Тыва чогаалда база бир көскү прозачы» деп түңнеп, чогаадыкчы өзүлделиг, тускай хөөннүг, онзагай үннүг, «дергизи аар» чогаалчы дээрзин бадыткап турар.

«Кижи боду бодун сагыжы-биле мегелээрден башка, салым-чолду, амыдыралды мегелеп шыдаар эвес...» (Ш.Суваң)

Амгы тыва чечен чогаалдың оруунда чогаадыкчы ажыл-чорудулганың оккур бедиинче үнген, номчукчуларның сонуургалын хаара туткан чогаалчывыс Шаңгыр-оол Суваңга быжыг кадыкшылды күзевишаан, холунда туткан демир-үжүү бижиттингир, уран-чечен дылдыг, өөредиглиг, өткүт чогаалдары номчукчуларны ам-даа өөртүп чоруур болзун деп йөрээдивис!

Ирина ООРЖАК,
А.С. Пушкин аттыг ном саңының редактору.

“Шын” №50 2024 чылдың июль 6