Харааданчыг болбайн канчаар

Эрткен чылдың 12 айның 10-да «Шын» солунга “Кайгамчыктыг. Харааданчыг. Доңмас-Суг...” деп материал үнген. Аажок сонуургап номчаан мен. Ону улус үргүлчү магадап көрүп эртип турар кайгамчык чараш хемчигеш-ле болгай. Мен авторнуң бижээн материалын деткип, үзел-бодалымны илередир-дир мен.

Доңмас-Сугнуң буга суу ышкаш адырланы берген черлеринде талдар аразында та ондатра, та кундузу эштип турарын көрген мен. Оларның-биле чаржалаштыр өдүректер база эштип турар. Ам олар бар ирги бе дээш Тыва Республиканың дириг амытаннар камгалаар комитединге чордум. Олар ам-даа Доңмас-Сугда бар дээрге, сагыжым ажаан.

Тыва чуртувустуң чүрээ Кызыл хоорайывысты аян хевир киирип чыдар онза-чараш хемивисти шоолуг-ла камгалалга албайн турарывыс аажок хомуданчыг. Доңмас-Сугнуң ужу-бажында каш-даа черде хавак кырынче көвүрүг кылыр дээш, улуг аар бетон даштар-биле боой тудуп, базырып каан. Суг аксын дээш, кылып каан хоолайлары бок долган, чөлбейип ийлени берген чыткылаар, Доңмас-Сугнуң чер адаандан суунуң энергиязы күштүг болгаш хемивис кадып кургап калбаан, дириг хевээр. Амга чедир 10 дугаар школа артында хөөлбекче сай-довурак, янзы-бүрү хирлиг, хоралыг боктарны күчүлүг “КамАЗ” машиналар-биле эккеп, төп-ле турар... Доңмас-Сугга кым-даа, “хай, сок” деп, болушпас.
Бистиң чурттап турарывыс бо сарыг өртемчейде каракка көстүр-көзүлбес дириг амытаннар чурттап турарлар. Олар чок болза өртемчейниң тургузуу шын эвес апаар... Арттар, сыннар кыры, хемнер, хөлдер, эмниг-домнуг аржааннар шуптузу ээлиг. Доңмас-Суг база ээлиг.

Сугну бастып, дорамчылап, янзы-бүрү боктар эккеп төгер болза, харыызы ыяап-ла турар. Харыы чок деп чүве кажан-даа турбас. Бир эвес хемге дуза кадып, чыдыг боктарны аштап-арыглаар болзуңза, сеңээ дыка эки болур. Янзы-бүрү багай чүүлдерден арыгланганың ол.
Бир катап эртип бар чыда көөрүмге, аныяк студент волонтерлар сугда чыглы берген машина дугуйларын, пластмасс саваларны, шилдерни, чыдыг ыт сектерин, оон-даа өске боктарны аштап-арыглап турар чораан. Черле дыка-ла хөй бокту аштааннар боор. Мен ону көргеш, бүдүү иштимде, “Эр хейлер-дир!” деп өөрээн мен. Ол-даа болза, Доңмас-Суувус улуг тынып, волонтер сургуулдарга өөрүшкүзүн илередип чытканы чадавас.

Салчак Токаның чолаачызы чораан Лама Капыжыкович Ооржактың чугаазын бо материалга киирдим: “ТАР база ССРЭ турар-даа үеде Доңмас-Суг терең, арыг-силиг хемчигеш чүве. Хемниң адаккы агымынга чылан өтпес шыргай арыг турган. Иштинче кире бээрге, ногаан шыктыг, айыраң-каас чечектерлиг, кижи кайгап ханмас чараш чер ол-ла болгай. Улуг байыр-наадым эрттирер, мөгелер хүрештирер чер база ол.

Наадымга чыглып келген араттар ийи-үш хонук иштинде хемниң эриинге одагланып, аъш-чем кылып ижип, хавактан сыстып үнген аржаанны дозуп ижип, сугга эштип, аажок-ла дыштанып алыр чорааннар. Ынчан арага-дары ижип алган эзирик кижи-даа көзүлбес боор чүве. Хөй чылдар иштинде Кызылга назылап кырыгыжеге чедир ажылдап, чурттадым. Чүнү-даа көрдүм. Доңмас-Сугну ам көөрүмге, бичии буга суу ышкаш сыыгай берген, хирлиг бок-күзүрүмге хүлүдүп алган чыдарын көргеш, чугаалаар домак тыппайн, кээргээш, өскээр көрнү бээр чордум. Чолаачы аныяк назынымда, сай-дажы көстүп чыдар арыг ээремнерлиг Доңмас-Суг хемчигеште хөй сактыышкыннарым артып калган...” – дээш, бажы доңгайып, карактарын шийип, ханы бодалче кире берди... Доңмас-Суг хем дугайында хей-ле айтыра бердим деп эпчоксунуп-даа олурдум ийин.

Салчак Токаның дугайында улуг назылыг (ынчан 80 хар оранчок ажыг) Лама Капыжыковичиниң хөй-ле солун чугааларын хөрээм иштинде шыгжап алган чор мен. Ынчангы ТАР үезинде Доңмас-Сугнуң байдалын улуг өгбевистен дыңнааным ол. Лама акый-биле үргүлчү спортчу маргылдааларны кады көөр, чоок таныжар турган мен, мени “оглум” дээр, аажок кижи.

Лама Капыжыкович аржаан дугайында чугаалап бээрге, Тываның улустуң чогаалчызы К.-Э. Кудажының “Уйгу чок Улуг-Хем” деп романының 2-ги томунда мындыг чүүлдү номчаан мен: “Доңмас-Сугнуң хавак кырынга татарлар чурттап турганнар. Олар чайгы изиг хүннерде хавак адаандан үнүп чыдар аржаанга каксып, аяктарынга дозуп алгаш, ижип турарлар...”.

Бистиң аржаан суглар шинчилээр эртемденивис Кара-кыс Доңгаковна Аракчаа бар-ла болгай. Доңмас-Суг унунда аржааннарны тыпкаш, анализин ап көөр болза, анаа эвес турган боор. Канчап билир, күштүг аржаан-даа бар болурун.

Амгы XXI векте Доңмас-Сугнуң экология талазы-биле байдалын ырак көрүштүг автор хараадап бижээни шын. Мында кандыг-даа маргыш чок. Ол материалды РФ-тиң болгаш ТР-ниң Чазааның үндүргени хөй-ле доктаал, төлевилелдерни факт-барымдаалар кылдыр кииргени күштүг. Ында айтып кааны болза, онзагай суг объектилерин хирлиг боктан аштап-арыглаар дугайында программаны 2013 чылдың октябрь 10-да (№ 603) бадылаан болуп турар. Чылдың-на чаа төлевилелдер, айтыышкыннар үнүп-ле турган. Херек кырында алыр чүве болза, каракка көстүп, илдигер чаартылгалар чок. 2013 чылдан 2023 чылга чедир 10 чыл эрткен. А Доңмас-Суувус дорайтап бар-ла чыдар. Ындыг-даа болза, бичии ынаныш көстүп келди. Ол дээрге Тыва Республиканың экология-бойдус болгаш суг камгалалының килдизи Доңмас-Сугну аштап чаартырын 2024 чылдың декабрь 25-ке чедир доозарын планда киирип алганы. Ол кончуг өөрүнчүг эки медээни четтикпейн манаар бис.

Тыва Республикага даштыкыдан-даа, кайын-даа аалчылар моорлап кээп болур. Ол келген аалчыларга чудувус көргүспейн, Тываның база бир чараш эртинези Доңмас-Сугну аштап-арыглап, чараштап ап көрээлиңер.

/ Александр ООРЖАК, Россияның, Тываның Журналистер эвилелиниң кежигүнү, күш-ажылдың хоочуну.

"Шын" №28 2023 чылдың апрель 19