Хартыганың сөңү
Аяс Март-оолович Кула:
1987 чылдың июль айның 29-та Мугур-Аксы суурга төрүттүнген. 2010 чылда ТывКУ-нуң физика-математика факультедин дооскаш, шериг албан-хүлээлгезин эрттирген соонда, 2011-2014 чылдарда Кызыл кожууннуң үндүрүг инспекциязынга программистеп ажылдаан. Амгы үеде ТР-ниң ИХЯ-ның тускай сорулгалыг даалга күүседир кезээнде улуг лейтенант эргелиг ажылдап чоруур. Өг-бүлелиг, оолдуг, кыстыг. Ада-иезиниң алды ажы-төлүнүң хеймер оглу. Мөңгүн-Тайга кожууннуң Чаан мөгези (2012 ч.), Тыва Республиканың Хартыга мөгези (2020 ч.).
Хөй чылдар дургузунда кожуунундан күрүне чергелиг ат чедип алган оода чаңгыс мөге кажан-на үнүп кээр ирги дээн мөңгүн-тайгажыларның манаашкыны ам-на боттанган. Чаңгыс чер-чурттуу Аяс Кула бо чылын Россия хүнүнде ТР-ниң Чазак Даргазының холундан Республиканың Хартыга мөгези күрүне шаңналын алган. Ук кожууннуң чонунуң өөрүшкүзүн мөгелер-даа, аарыкчылар-даа кончуг эки билип турган.
Күрүне чергелиг ат алган соонда, Тываның Хартыга мөгези төрээн кожуунунуң чонунга хүндүткелдиң демдээ болур “Хартыганың кежии” деп республика чергелиг хемчегни Мугур-Аксынга тус черниң удуртулгазы-биле демнежип тургаш, эрттирген. Аңаа хүреш, ча адарынга мөөрейден аңгыда, хол бөмбүү, баскетболга эр-херээжен командалар аразынга маргылдаалар эрткилээн. Тиилекчилер 5 муңдан 50 муң рубль чедир шаңналдарны алган.
– Чонун човатпаан, чоруу сүрлүг мөгениң бир дугаар содак кеткеш, шүглүп үнген үезинден эгелээш, Хартыга деп атка чедир эрткен орууңар сонуургадып көөр силер бе, Аяс Март-оолович?
– Июнь 1-де 5 харлыымда Кызыл-Хая суурга хүрешкеш, бир дугаар шүүлген мен. Ынчан шаңналга алганым агаарга ужудар ойнаарактың ыяштарын авамның башкы эштери: “Самбырага бижээн чүүл айтырынга эптиг- дир” – дээш, үлежип ап турганын сактыр-дыр мен...
– Улуг спортче киреринге тренер башкылары улуг рольду ойнаар дээр. Баштайгы тренериңер кым ирги?
– 3 класска турумда, ада- ием Кызыл-Хаядан Мугур-Аксынче көже бээрге, 7 класска чедир аңаа тренер башкым Шыдыраа Шериг-оолович Донгак бисти, кезек оолдарны, хүреш аргаларынга өөредип турган. Оон 8 класстан тура Кызылдың 5 дугаар школазынга өөренгеш, доостум. Ол үеде хүреш-биле чергелештир өске өөрүм-биле хол бөмбүү, баскетболга ойнап турган бис.
– Дурт-сыныңар хол бөмбүү, баскетбол ойнаарынга тааржыр-дыр деп, силерни ынаар кыйгырып турган чадавас боор аа?
– Чогум ойнап чораан-даа болзумза, хүреш черле бирги черге турган.
– Кажан шыңгыы хүрежип эгелээн силер?
– Школа соонда, Мөңгүн-Тайгага “Найыралдың начыны” хүрешке 18 харлыг мөгелер аразынга үжүүрлешкеш, ынчан хүрешке шыңгыы белеткел херек дээрзин билип, сонуургалым улам дыңзыг апарган. Оон студент чуртталга, шериг албаны, ажыл- агый, өг-бүле, уруг-дарыг... Хостуг үени чүгле спорт залынга эрттирип, хүрешти черле кагбаан мен. “Автомобилист” спорт залынга Күчүтеннер Аяс Монгуш, Эрес Кара-Сал, Чаан мөге Сайын-Белек Тюлюш дээш өске-даа улуг мөгелер белеткенип турда, олардан кижи хөйнү көрүп, билип алыр боор чорду.
– Ук-төөгүңерден алыр болза, мөгелер чурту Сүт-Хөлден дээр?
– Ачамның ачазын Ховалыг Кула Бойдуевич дээр. Ол кырган-ачам Сүт-Хөлдүң Бора-Тайга чурттуг. Чамдыкта кады хүрежип чоруур эштерим Сүт-Хөл мөгези-дир сен-даа дээр чүве харын. Сүт-Хөл чонун дөмей-ле чонум дээр мен. Ынчалза-даа, өскен-төрээн черим Мөңгүн-Тайга болганда, ооң адындан хүрежип чоруурум бо.
Октаткан тудум мергежиир
– Удаа-дараа улуг хүрештерге киришкеш, сураглыг мөгелерге таваржып турган болгай силер.
– Ийе. Айтырыыңар утказын билип кааптым. Октаткан тудум улам мергежиир боор чорду. Хартыга атка чедери нарын, хөй дерни төгер, кызыл күштү үндүрер дээрзин бо-ла хүрежип келген чылдарымда көрдүм. Оода кожуун Начыны атты алгаш, рейтингиже кирери безин аныяк мөгелерге берге болуп турар. Эң-не кол чүве, шыңгыы белеткел болгаш кижиниң бодундан хамааржыр. Ындыг-даа болза, кожууннардан келген аныяк мөгелерни хүреш эгезинде улуг мөгелерге чиш кылдыр каап бээр байдалдар база тургулаар. Ол дугайында айтырыгны ТР-ниң Хүреш федерациязының хуралынга көдүрүп чугаалаарывыска, улуг мөгелер чөпсүнген. Канчаарга-даа, күштүг кижи тиилеп үнер болганда, аныяк мөгелер хүрештерден чыда калбайн, кожууннарны кезип чорааш, боттары арга-дуржулгазын бедидип, хүрежир болза эки.
– Октадыпкаш, кайы хире хомудаар-дыр силер?
– Шынап-ла, күш четпейн барган болзумза, частырыгны бодумдан дилээр мен. А ТАР-ның 100 чылында улуг хүрешке 16 мөге аразынче киргеш, олудумче четпейн чыдырымда, дораан шөлче катап чалапкан. Күчүтен мөге Аяс Монгушка таварыштырыпкан. Октаттым...
– Октадып чорааш, Хартыга чедир берге орукту эрткеш, кожууннуң адын бедик көдүрүп келгениңерни чонуңар үнелеп турар.
– Аңаа чоргаарланып чор мен. Бодум Начын мөге атты 2019 чылда Чөөн-Хемчикке 128 мөге аразынга 4-че киргеш, Хартыганы 2020 чылда Наадым хүрежинге ийи Начын, бир Арзылаңны октааш, 4-че киргеш, күүсеттим. А шаңналдың бодун бо чылын Россия хүнүнде Чазак Даргазының холундан алганым ол.
Чонум-биле үлежиксээн мен
– Ол шаңналыңар, Хартыганың кежиин төрээн кожуунуңар чону-биле үлежип, чараш байырлалды эрттирдиңер...
– Бөдүүн ишчи чонумга, Улуг, Биче Мөңгүннерге кезээде сөгүрүп чоруур мен. Кандыг-даа чедиишкинни олар-биле үлешпес болзумза, сагыжым өйүп чоруп бээр, ынчангаш эш-өөрүм болгаш улуг мөгелерни чалап, эдертип алгаш, четтивис. Кожуунумнуң чону 1 сая рубльди чыып, деткиди, удуртулгазы хемчеглерни организастап эрттиржип берди. Бүгү чонумга сеткилим ханызындан четтиргенимни база катап «Шын» солуну таварыштыр илередип көрейн. Ол ышкаш Тываның алдарлыг артистери Каң-Хүлер Саая, Ай-Хаан Ооржак болгаш өске-даа аныяк ыраажылар Дарый, Довукай дээш өскелерге-даа чонга солун концертти бараалгатканынга четтиргеним илеретпес аргам чок.
– Мөгениң сеткилиниң ханызында оон өске өөрүүр чылдагааннар база бар боор аа?
– Авам. Серен Хертековна Кула. Чонумдан аңгыда, эң-не улуг өрем – авамда деп миннип чор мен. Ол эвес болза, мээң мынчап чоруур харыым чок. Авам бүгү назынында башкылап чораан, ам 80 харлыг. Бо хүнде мээң чанымда чорууру – өөрүшкүм. Ол ышкаш ажы-төлүм, кады чурттаан эжим – аас-кежиим.
– Кижилерде эң-не кол чүнү үнелээр силер?
– Кандыг-даа улуг чедиишкин чедип алгаш, бөдүүн, чончу, Кижи болуп артып каары чугула деп санаар мен.
1 метр 88 сантиметр
– Мөгелер рейтингизинде Силерни дурт-сын талазы-биле эң бедик мөге деп айтып турары шын бе?
– Тывада билдингир эмчивис Аркадий Александрович Начын 16-же кирген мөгелерниң узунун, хөрээниң калбаан, дөңмээниң чоонун, холунуң дыңзыын дээш өске-даа талаларын хемчээп, рейтингини тургузуп турган. Дурт-сын талазы-биле 1 метр 88 сантиметр деп мени ынчаар айыткан чүве. А херек кырында, бо хүнде Чөөн-Хемчиктен мөге Гурам Монгуш менден 7 см бедик. Ол 1 метр 95 сантиметр кижи.
– 115 кил деңзилиг мөгеге содак-шудак, тыва хеп-сын тывары берге бе?
– Ылаңгыя идик тывылбас. 44 хемчээлдиг кадыг болгаш хүрежип кедер идикти, содак-шудакты чүгле Моолдан тып алыр чордум. Тыва тонумну Кызылда даарадып ап турар мен.
– Моол мөгелер-биле амы-хууда харылзааңар кандыгыл?
– Тархан Авырга Өсөхбаярны дыка сонуургаар турдум. Ооң-биле таныжып алганымга чоргаарланыр-дыр мен. Моолдар Мөген-Бүрен суурну ам-даа Бай-Оваа дижир хевээр. Мени оон деп билип алгаш, Бадрал чоогу боорга, чоок тыртар, төрелзинер чорду.
– Мөгелерниң күрүне демдектерин арыг мөңгүнден кылыр дээр. Ону федерация белеткеп бээр бе?
– 120 грамм арыг мөңгүнден демдекти мөге боду чагыдып кылдырар. Мээң бөргүмде Хартыганы Айбес Өлчей деп билдингир ус-шевер мастер кылган. Күчүтенниң демдээн алдындан кылыр.
– Хүрештен алаагарда, чүнү канчаар-дыр силер?
– Шыдыраалаар.
– Хүреш үезинде эң-не берге сегиржип алыышкын каяа, кажан болган?
– Ам-даа мурнумда деп билип тур мен.
– Интервью дээш четтирдивис. Тиилелгелерже орууңар ак болурун номчукчулар мурнундан күзедим!
/ К. Монгуш.
/ Чуруктарны А. Куланың хууда архивинден, интернеттен алган.