Виктор Сааяевич Дандар 1944 чылдың чыккылама соогунда Хемчик бажынга төрүттүнген.
Ол Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумун, улаштыр Красноярск хоорайның көдээ ажыл-агый институдун дооскан, агроном мергежилдиг. Новосибирскиде партияның дээди школазын дооскаш, СЭКП Тес-Хем райкомунуң суртаал килдизинге, Бай-Тайга районнуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң удуртукчузунга, ол-ла районнуң күүсекчи комитединиң ниити болгаш план килдизиниң эргелекчизинге, колдуунда-ла удуртур ажылдарга ажылдап чораан.
Виктор Сааяевич ТЧЭ-ниң кежигүнү, “Хемчиим бажы”, “Торгу хээлиг мээң Тывам” деп 2 шүлүк номнарын үндүрген, “Рушевтер” деп шиини бижээн. Ол ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы база күш-ажылдың хоочуну, “Василий Шукшин” медальдың эдилекчизи.
Чогаалчы Виктор Дандар-биле ужуражып, ооң чогаадыкчы ажылының дугайында чугаалаштым.
– Виктор Сааяевич, силер 80-ги арттың бедиинче бар чыдар, мерген угаанныг, тыва чонувустуң “Көрбээни чок, көдүрбээн хөнээ чок” деп мерген үлегер чугаазында ышкаш, ховар салым-чаяанныг база бир хоочун улуг өгбевис болгай силер. Силерниң амыдыралга байлак арга-дуржулгаңар, өскелерге үлегер-чижээңер онзагай-дыр. Бодуңарның эрткен үеңерни сактып, номчукчуларывыска сонуургаткан болзуңарза.
– Шаанда улус телевизор, телефон, интернет чок, бөдүүн үеде чурттап чораан-даа болза солун-сеткүүл, ном номчуурунга кижилер кончуг сонуургалдыг, кино, шии, концерт көөрде, клубту долдур чыглып кээр, чоннуң бот-идепкейлии кончуг турган. Школага өөренип чорааш-ла, «Сылдысчыгаш», «Шын», «Тываның аныяктары» солуннарны номчуур-даа, солунче бодум база материалдарны бижиир чораан мен. Ол үелерде көдээ амыдырал дугайында солуннарга медээлер, чурумалдар, очерктер дыка солун, номчуштуг, чүге дээрге солунда чырыткан кижилерни кижи таныыр, суурларны билир болгаш, мээң улуг сонуургалымны оттуруп турган. Материалым солунга үнүп кээрге, дыка өөрүүр мен, ол мени улам чалгынналдырып, бижиттинер сонуургалымга идиг болганын айтыксаар-дыр мен. Солуннарга үнген чүүлдерим дээш 10–15 рубль гонорарны-даа ап, ол акшам-биле кинолаар турган мен.
Ынчан солуннар кээрин четтикпейн манаар мен. Кезек када «Тываның аныяктары» солунга үнүп турган «Хүн чөөн чүктен үнер болгай» деп дайын дугайында чүүлдү улуг сонуургал-биле номчуп турганым уттундурбас. Долуя угбам суурнуң почтальону. Почтаны кожуун төвүнден эккээр, сумказы долу солуннар, сеткүүлдер болур. Баштай солуннарны номчупкаш, оон угбамга дузалажып, суурнуң чурттакчыларының чагыдып алган солуннарын бажыңнарынга таратчып бээр бис.
– Чечен чогаалга сонуургалдыг силер. Шүлүктерни кажан бижип эгеледиңер?
– Школага өөренип тургаш, башкымның берген онаалгаларынга шүлүктерни шаам-биле шорбарлаар мен, ол шүлүктерим шоолуг чедиишкин чок болган. Эки, чараш, сүүзүннүг шүлүк бижиири амыр эвес деп чүвени ынчан медереп билген мен. Улгады бергеш шүлүк бижиирин уламчылап, сонуургалым читпээн. Шүлүктер, баснялардан тургустунган 2 номчугашты чырыкче үндүрдүм. Калбак чогаалдарга хамааржыр чечен чугаалар, янзы-бүрү материалдарны солуннар арнынга чырыткан мен.
– Шии база бижиир болдуңар. Ону канчап сонуургай берген силер? Бо талазы-биле кандыг ажылдарыңар барыл?
– Ынчан, бистиң чалыы үевисте, көдээ суурларга артистер шии көргүзүп, бо-ла келир. Оларның шиизин сонуургап көрүп, ойнап турар артистерниң талантызын аажок магадаар бис. Школага уран чүүл көрүлдезинге шиилерден үзүндүлерни боттарывыс база ойнап турган бис. Ынчаар шиилерге сонуургалым улгадып, шии чогаалының дугайында эге билиглерни номнардан номчуп, шии бижиирин шенеп турган мен. Ол сорулгамны боттандырары-биле 2019 чылда Рушевтер дугайында шиини бижидим. Тывага уран чүүлдү сайзырадырынга оларның киирген үлүү улуг, тыва театрның баштайгы тургузукчуларынга хамааржыр, кайызы-даа уран чүүлдүң кайгамчык талантылыг кижилери чорааннар. Рушев – чурукчу, Ажыкмаа – баштайгы тыва балерина. Оларның чаңгыс кызы Надя кайгамчык чурукчу салым-чаяаны-биле бүдүн делегейге ат-сывы сурагжаан, алдарлыг кызывыс болгай. Рушевтер интернационалчы өг-бүле, оларның ынакшылын, амыдырал-чуртталгазын бодумнуң көрүжүм-биле чуруп, бижиирин оралдашкан мен. Оларның дугайында архив материалдары-биле база музейлерге делгеттинген чуруктар, көргүзүг материалдары-биле таныш мен.
– Силерниң ол шииңерни каяа көргүскенил? База кым режиссерлап тургускан ирги?
– Ол шиини Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурнуң Культура бажыңында «Алдын-Чоос» театр тургускан чүве. Ук театрның режиссеру Урана Монгуштуң кызымак ажылының түңнели болган. Урана Анай-ооловна Чөөн Сибирьниң культура академиязын дооскан, режиссер мергежилдиг. Бердинген ажылынга кызымак, эгелээн чүүлүн ыяап-ла төндүрер онзагай кижи деп көрдүм. Шиини тургузары улусчу театрга берге болбастың аргазы чок. Ында профессионал артистер чок, рольдарны клубтуң ажылдакчылары одакчы, таңныыл, аштакчы дээш бөдүүн кижилер ойнааны онзагай. Оларның ойнап кедер идик-хевин таарыштырары, ону оон-моон диленир дээш кылыр-тудар ажыл хөй, акша-көпеекке база үзер болгай. Ажылынга бердинген кижилер, канчап-даа тургаш, бодунуң күзелин чедип алырда, чогаадыкчы ханы бодалдары-биле херек чүүлдерни, артист салым-чаяанныг кижилерни тып тургаш, шиини тургускан. Улусчу театрның бот-тывынгыр артистери шиини ойнааш, дипломантылар болганы дээрге-ле, режиссернуң кызымак ажылының түңнели деп санаар мен.
– Силер чүгле шүлүк, шии бижиир эвес, аялга база чогаадыр болдуңар. Тускай хөгжүм мергежилдиг силер бе?
– Чогум дооскан хөгжүмчү эртемим чок. Композитор Алексей Анай-оол школага бөлгүм ажыдып алгаш, хөгжүм сонуургаар өөреникчилерни баянга ойнаарынга өөредип турган. Оон «Самоучитель игры на баяне» деп номну ажыглап, ойнап өөренип турган мен. Бодумнуң чогааткан шүлүктеримге аялгаларны бижээн мен. Ооң иштинден “Хемчиим бажы”, “Чагаажыгаш”, “Тыва дылым” деп ырыларымны ТР-ниң алдарлыг артизи, ыраажы Омак Ооржак ырлап каан кижи.
– Ажы-төлүвүс амыдыралывыстың база бир онзагай көрүнчүү болгай. Өг-бүлеңер, ажы-төлүңер дугайында база сонуургадып, таныштырып көрүңерем.
– Ажы-төлүм авазы, кады чурттаан эжим – Валентина Сандыновна. РФ-тиң кадык камгалалының тергиини, хаакка республика чемпиону. Ажы-төлүвүс шупту бот-тускайлаң ажылдап, өг-бүлелиг чурттап чоруурлар. Улуг оглувус Мерген ИХЯ-ның шугумунга ажылдап чораан, Тес-Хем кожууннуң полиция начальниги албан-дужаалдан хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ортун оглувус Шолбан Дээди Хуралга ажылдап, Дээди Хуралдың депутады чораан. Биче оглувус Орлан Чазактың автопарыгында чолаачы. Чаңгыс кызывыс – эртемден, доцент. Турцияда Эгейниң күрүне университединде башкылап чоруур.
– Виктор Сааяевич, номчукчуларга чүнү күзээр силер?
– Мени деткээн, “Рушевтер” шиимни тургускаш, чонга көргүскен режиссер, артист Урана Биче-ооловнага база ырыларымны ырлап каан ТР-ниң алдарлыг артизи, ыраажы Омак Ооржакка өөрүп четтиргенимни илеретпес аргам чок.
Тыва чонумнуң чечен-мергени улам сайзыразын. Ажы-төлүвүс бисти өөртүп-ле чоруур болзуннар.
/ Раиса ОНДАР, РФ-тиң Улус өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, башкы, чогаалчы, журналист.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3