Кижи назылап кырааш, эрткен чуртталгазын сактып-бодап, дүжей бээр. Эрткен чуртталгазы, эш-өөрү, а харын-даа “дуу оранче” чорупканнар безин дүжеттинер. Чамдыкта келир үеде болуушкуннарны безин баш удур дүжей кааптар.
Бо дүжээн дүжүмге даянып, өскен-төрээн черим көктүг-шыктыг Межегейниң “Эртине-Булак” хүрээзинге чонга бараан болуп чораан лама, хелиңнерниң дугайында сактыышкыннарымны бижип көрейн. Мен Седен хелиң Оюннуң уруу болур кырган-ава Майя Седеновна Даргат-тыр мен. Шын адымны Мамаа Седеновна Оюн дээр. Ол үеде бак салымга — коргунчуг ханныг репрессияга ада-ием-биле таварышкан мен.
Сүлдүм хелиң Оюнну шажын-чүдүлге-биле холбашканы дээш 25 чыл иштинде орус чуртунче шөлүпкен. Ол 1960 чылдарда агарткаш, чанып келген. Ооң караа көрбес-даа болза, дыка үр чурттаан. Мен ол ачамның акызы — иремни көрген мен. Өршээ бурган! Салым-дыр, төөгү-дүр ийин.
1942–1943 чылдарда Эртине-Булак өг-хүрээни үреп, үптээш, өрттедипкен. Ламаларны шөлүп, хоругдалче тудуп аппарган.
Кара булут диргелип, ханныг репрессия эгелээн. Ачамны болгаш ооң төрелдерин чоннуң дайзыннары, саттыныкчылары, шивишкиннери деп санай берген болгаш, улус олардан коргар. Ачам дүне када тергелиг аъттыг чондан дезип, Кызыл хоорайже көжүп чоруй барган. Аңаа баргаш, Каменистая кудумчузунга өглерден ыракка, багай өөвүстү тип алган бис. Өглер чанынга Данчай Оюннуң бажыңы турган. Ол Тываның көскү, ат-алдарлыг күрүне ажылдакчызы.
Хосталган акылары ачамга арга-сүмезин кадып кээп турганнар. Ачам ажылгыр-кежээ, шевер холдуг кижи болгаш, РПС складтарынга ажылдай берген. Эрги херимнерни эде кылган соонда, чон ону ажыглап, садыг-саарылга черлеринге ажыглап турган. “Эки кылган ажыл, элеп-читпес алдар” деп үлегер домак кончуг шын.
Чылдар эртип, чуртталга экижип эгелээн. Бис далган, чигир, конфета, пряникти чип, хостуг тынып эгелээн бис. Ол үеде борбак чигирлер дендии амданныг турганын чон билир боор.
Ачам хилинчек-човулаңны көрүп чорааш-даа, оът-сигенден эм-дом кылып, аарыг улусту эмнеп, ном-судурун ажыдып, чонга номчуп чораан.
1942 чылда ачамны болгаш ооң эш-өөрүн хоп-мегеге кииргеш, тудуп хоругдаан. Ол 1947–1948 чылда хосталып келген. Үш-ле чыл хостуг, өөрүшкүлүг чурттап турувуста, база катап кара булут диргелип, ачамны ажылдап турган черинден гараж өрттеткен деп буруудаткаш, тудуп аппарган. 10 чыл шииткен соонда, буруу чок дээш хосталгаже үндүрген. Архивтен көөрүмге, 2 чылды артыкка олурган болду.
Ол үеде шииткен кижилерни ажылдадыр. Ачам Кызылда ИХЯ-ның улуг тудуунга, тууйбу заводунга база ажылдап турган. Эштерим-биле бедик херимниң чарык черинден алгыржыптарывыска, кадарып турган шагдаа боозун дааштаптар чүве.
Ачам хосталып келгеш, мээң чанымга чурттай берген. Ол кезээде кара көстүктер кедер. Бир-ле катап кара көстүктер кедер чылдагаанын айтырарымга: “Мени хоругдалче аппаргаш, сандай азыынга олуртуп алгаш, шын кылган мен деп сөглээрин албадап, лампочканы караанга чоок тудар турган. Элээн болганда, дедир кара-бажыңче апаар” – деп чугаалаан. Амгы үеде “Репрессия музейи” – байысаап турган чери ол. Ачамның болгаш эш-өөрүнүң, төрелдериниң аттары ында бар.
Ачам улуг тынгаш: “Ам канчаар, улустуң чаңгыс оглу хиремде ажы-төлүм, өөм иштин каггаш чоруур үүле-салымым мындыг-дыр. Муңгаралым, өөрүшкүм сөглээр дээримге, дээрим ырак, үнүм четпес. Черже көргеш, сөгүрүүр дээримге, черим кадыг, оозу кончуг” — деп сөөлгү сөзүн чугаалап олурган.
Ачам 1906 чылда Межегейге төрүттүнгеш, 1977 чылда үстүү оранче чорупкан. Эш-өөрү-биле кады Бай-Сөөт интернадындан сөөлгү оруунче үдеп, кезээде кады чоруур ном-судурун база хөөржүдүп каан мен. Улан-Удэден келген чоннуң хүндүлүг ламазы Кенден-Сүрүң, Оюн Лүндүп хелиң өгбелер келгеш, ынчаар ажаарын чөпшээрээн.
Сактыышкынымны биживишаан, 82 чылды уткуп, ажы-төлүм, уйнуктарымга, арат-чонумга кыска болгаш төөгүлүг чугаамны бараалгаттым.
Майя ДАРГАТ (Оюн).
Кызыл хоорай.
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11