I ОКТЯБРЬ 16 — БҮГҮ-ДЕЛЕГЕЙНИҢ ХЛЕБ ХҮНҮ I
Бүгү-делегейниң хлеб хүнү деп байырлалды 2006 чылда Хлеб быжырыкчыларының болгаш кондитер-быжырыкчыларның делегей эвилели тургускан. Ол хүннү шилип кааны таварылга эвес. 1945 чылдың октябрь 16-да Каттышкан нациялар организациязы (КНО) көдээ ажыл-агыйны сайзырадыры-биле Аъш-чем болгаш көдээ ажыл-агый организациязын тургускан. Байырлалдың кол сорулга- зы – хлебти аъш-чемниң үндезини, кол чем кылдыр көргүзүп, ужур-дузазын онзалап демдеглээри болгаш чемненилге культуразынга ооң ажык-дузазының дугайында билиглерни нептередири.
«Хлеб чедип келди, ава-ай! Өрү садыгже халдып чоктай берди-и!» — деп, довурадыр ойнап алган хевин кактавышаан, оглу ужа-тура халып кирип кээр. «Оо, чаа, каш өшкүзүнүң кайда оъттап чоруурун көрбес, хлебти дораан көрүп каар болбазыкпе мээң оглум» — деп, кырган-авазы уйнуунуң хүнзүп калган бажын чыттааш, столунуң шывыының адаандан сарыг өңнүг бир акшазын ужулгаш, даалымбадан даарап каан хавынга суккаш, дүрүп-дүрүп тутсуп бээр. «Оочурлап тургаш, дөрт хлебтен садып эккел, оглум, өреме-биле хаванок кылып бээр мен, кежээпейим» — дээш, күжүр ие кылып турар ажылын уламчылай бээр. Садыг даштында кижи бажы кизирт. «Хлеб» деп улгаттыр бижип каан будкалыг машинадан садыгның хлеб киирер аңгы бичии көзенээнден чаагай чыттыг, улуг сарыг хлебтерни сестеп-сестеп киириптер. Үзүмнүг сайкалар, 9 көпеектиң булочкалары, 16-ның ийиги сорттуң далганындан быжырган хлебтери хүннүң эвес-даа бол, база келгилээр. 1-ги сорттуң далганындан быжырган хлеб өртээ 24 көпеек, а дээди сорттуу – 32. Хлеб заводундан суурларже будкалыг машиналар хүннүң-не дажыыр турган. Эвээш хлеб келген болза, оочурга туруңда-ла, төнүп каап болур. Ынчангаш садыгжы чонунга чедиштирер дээш, чүгле ийилеп-даа берип турар. Хлебке четпээн кижи ыядып эпчоксунар-даа хире эвес, кожаларынче халып баргаш: «Авам чартык хлебтен бериңерем диди» — депкеш, дилеп алыр. ССРЭ үезиниң ажы-төлү мону дыка эки билир. Чаагай чыттыг хлебтиң стол кырынга хүндүткелдиг чем кылдыр чедип келиринге чедир кым деп мергежилдиг кижилерниң канчаар дүн-хүн чок ажылдап чоруурун школага башкы бүрүзү класстарынга тус-тузунда таныштырып-ла турар. Тараа ажаар комбайннар, ону сөөрткен чүък машиналары болгаш тараа шыгжаар складтарны сезен чылдарның ажы-төлү караа-биле көрүп, харын-даа мырыңай тарааны изий бербезин дээш, эжер ажылдарга база киржип турган.
Шаандан тура тыва чоннуң үнелиг болгаш хүндүткелдиг чеми – тараа. Адыш тарааның үнези дыка улуг. Ону тарыырда, суг четпес черлерни безин бугалай казып тургаш, черни суггарып ап, аъттарга андазынын кошкаш, чардырып, тарааны холу-биле чажып ап, хол кадыыры-биле кезип ап чораан. Алдан чылдарның өөреникчи ажы-төлү даарта өөренип чоруурда, чип алыр далганын бөгүн албан дээрбеге тыртып, одаар ыяжын ийи кижи тыртар хол хирээзи-биле тыртып белеткеп кааш, чүгле ынчан ойнап болур деп хоочуннар сактып чугаалап чоруур. Бо дег далдап, шилип чиир чүзүн-бүрү хлеб аймаа турган эвес.
Амгы үе магалыг-ла: күрүнениң хлеб заводундан аңгыда, хлеб болгаш кондитер кылыгларын быжырып турар хуу бизнестиг сайгарлыкчылар-ла хөй. Артында-ла найысылалга болза, Монгуштуң хлеви, Шатохинниң хлеви, Чадаанага болза, «Хүндү» хлеви, «Аржаан» хлеви деп шилип тургаш садып чиир. Бажыңнарынга хлебти боттары быжырып чиир улус база-ла бар. Ооң бир чижээ Өвүрнүң Ак-Чыраа чону хлевин ам-даа боттары быжырып чиир хевээр, ажыткызының хөреңгизин черле үспес.
Хлеб чокта, кижи тотпас. Ылаңгыя оол уруглар көк-хырын үези деп өйлүг болур деп кырган-авам чугаалаар чүве. Ынчангаш хайындырган, тырткан сүттериниң өремелери-биле хлебти чаап чиир кылдыр столга кезээде белеткеп каан турар. Бичии баалыңныг тавакка сүттүг шайга хаванокту саржаглааш, чигирлээш, соовайн турар кылдыр печканың изиг тууйбузунга салып каан турар. Кым мурнай оттуп келирил, ол кижи чиир-ле. Хлебти шайга өттүргеш, чигир эмин эрттир өл болу бербезин дээш, хлебте шайны сорупкаш, чалбак тавакта уруп каан чигирге үстүргеш чиири ол үениң база бир амданныг чеми турган. Таңма базып турарынга дөмей боорга, «хлеб-таңма» дээр турган бис. Чүгле чип-ле чораан эвес, а ооң дугайында дыка-ла хөй өөредиг кулактардан киргеш, башта сиңип калган. Тарааны төп, хлебти октап болбас – аштап түрээр үези келир. Хлебти стол кырынга доңгайтыр кагбас, кезерде, бижээн хлебче киир кадавайн, кыдыглай аарак камныг кезер. Хлеб кезип турар үеде хенертен өскээр чардыгар апарза, бижээн хлебке олчаан арттырып болбас, кыдыынга салып каар. Хлеб дириг кижи-биле дөмей. Чеже-даа өске аъш-чеми элбек бол, хлеб салдынмаан столду чедимчези кошкак кылдыр санаар. Янзы-бүрү каас-коя чеми чок-даа болза, ону чааптар өремези азы вареньезин катай салып каан болза, ол ёзулуг шыырак стол болур. Хлеб – бай-шыырак амыдыралдың демдээ. Ынчангаш ол чемни өг-бүле бүрүзү үнелеп, шын шыгжап билири чугула. Чыдыдыр-дүдүдүр шылыргай хапка суп-суп, бок-биле кады октаарының орнунга, дүдүп үрелбээнде-ле, ыт-кужунга каап бергени дээре. Хлебке камналгалыг болурун уруг-дарыгга үргүлчү чагыыр болза эки. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде бүзээлеттирген Ленинградтың чурттакчыларынга быжырар далган эвээжээнинден чүнү холуп тургаш, кижи бүрүзүнге чиир ужурлуг үлүүн чедиштирип турган ийик, ол дугайында хемчеглерни Россияның бүгү школаларында чылдың-на эрттирип турар. Дайын үези, дайын соо болгаш кааң чылдарда тарааның дүжүдү багай болганы-биле хлеб чедишпес, далган-тараа чок деп аш-чутту көрүп эрткен салгал амгы үениң ажы-төлүнге чугаалап, кичээндирип чоруур. «Хлеб-тараа, хырным өршээ! – деп билбейн, тараа төп алгаш азы хлеб оскунуп, ону будуңар-биле чуура базып алган болзуңарза, чалбарып чоруңар – ишти-хырныңар чарылбазын, бүдүн чор- зун» — деп, кырган-авам бо-ла чугаалаар кижи. Бичии тургаш: «Че, таанда, кижиниң ишти канчап чарлып каар чүвел» деп бодаар кижи мен. Ам бодап олурарымга, дыка-ла ханы утка сиңген-дир.
Соңгаар улуг хоорайларга чорааш, Тывавыста дег амданныг, чаагай хлеб кайда-даа чогун кижи бүрүзү эскерип турар чадавас. Чеже-даа аянныг, үстелчек, саргартыр быжырып каан, чыды кайы ырактан кээр, дүрзүзү чараш хлебти садып чиирге, тыва хлебке черле четпес. Бистиң республикавыста хлеб быжырар технология ол хире эки деп чүвени кожавыс моолдар база эки билир. «Бисте хлеб чок эвес, бар, быжырып турар. Ынчалза-даа силерниң хлевиңерге амданы четпес. Силерниң хлевиңерни кандыг-даа холуксаа чокка ол бодун шайга чиирге, дыка чаагай» — деп, чажырбайн чугаалаар улус. Харын-даа мырыңай «орус-эът» деп улуг үнелел-биле баштактанып адагылаар.
Хоолулуг, хүндүткелдиг, тодуг-догаа амыдыралдың үндезини болур хлеб кижи төрелгетенниң амыдыралынга ам-даа муң-муң чылдарда кол чем болуп артып калыр.
Ооң-биле холбашкан чаңчылдар, хоруглуг, өөредиглиг чугаалар салгалдан салгалче аас дамчып чоруп каары чугаажок. Славян чоннарда хүндүткелдиг аалчыга каравай дээр борбак хлеб биле дусту сунар болза, тывалар болгаш бис ышкаш көшкүн амыдыралдыг чоннар хооргаш, соктап, дээрбеге тырткан далганын өреме-саржаа-биле кады салыр болгай. Адыш ишти тараа бүдүн аалды тоттурар. Аңмаар долу крупчаатты көдээ ажыл-агыйның кежээ-шалыпчы ишчилери кылып турар. Ынчангаш чуртувустуң бүгү тараажыларынга, агрономнарга, тракторист, комбайнёрларынга, шаңнарда ажылчыннарга Көдээ ажыл-агый ишчилериниң хүнү-биле байырывыс чедирип тур бис.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16