Малдың кодур дээн ышкаш кешке халдавырлыг аарыгларынга, шаашкак, саргы дээш өске-даа хоралыг курттарга удур зооветеринарлыг профилактиктиг хемчеглерни мал ажыл-агыйларынга совет үеде доктаамал чорудуп турган. Ол дээрге малдың кажаа-хораазын тускай дериг-херексел-биле дезинфекциялап, эм-таң шынарлыг бүдүмелдерни чаштырары дээш өске-даа хемчеглер. А шээр мал чуур тускай оңгачалар колхоз, совхоз бүрүзүнге албан бар боор. Май, июнь айларда хой-өшкүнү кыргаан соонда, оларны дораан-на оңгачаларга чууру албан. Хөй-өшкү дүже бербес, оларның буттары дүвүнге дээр-дегбес-ле хире ханы, дооразы ийи хой азы өшкү эштип эрте бээр хире кылдыр оңгачаны кылып каар.
Совет Эвилели буступ дүжүп, мал ажылы база сандарааны-биле холбаштыр мал-маганның халдавырлыг аарыгларынга удур зооветеринарлыг хемчеглерни ап чорудары соксаан. Черле ынчаш, оңгачаларга чуур хире хөй мал-даа чок апарган. Тывага мал-маган элээн көвүдеп кээрге, халдавырлыг аарыгларга, эң ылаңгыя саргыга удур зооветеринарлыг хемчеглерни удур чорудуп эгелээн. Мал-маганга «Аверсект» дээш өске-даа эм-таң аймаан сыкыртып азы чаштырып турган. Оларның өртээ аар, малдың шуптузун сыкыртыры суг болза, дыка берге. Ынчангаш шээр мал чуурунуң бөдүүн болгаш улуг чарыгдалдар чок аргазын катап ажыглаар талазы-биле ажылдар 2015 чылдан бээр Тывага эгелээн. А 2018 – 2020 чылдарда шуут шуудаан. Колхозтарның, совхозтарның мал чуур оңгачаларының чамдыызының капиталдыг септелгезин кылган, оңгачаларның ийи ужунга мал кажааларын туткан, суг изидер улуг доскаарларны тургускан. Совет үеде оңгачаларга хой-өшкү чуур сугга креолин деп эм-таң шынарлыг суук бүдүмелди ажыглап турган болза, амгы шагда диазинон, аверсект дээш өске-даа бүдүмелдерни оңгачаларда сугга эргизип холуп турар.
Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде хой чуур черлерни катап тургузар талазы-биле айтырыгны 2018 чылда-ла малчыннар болгаш көдээ ажыл-агый эргелелиниң тускай эртемниг специалистери чугаалажы берген. 2020 чылда бо ажылды херек кырында амыдыралга боттандырып, совет үеде октаттынган хой чуур оңгачаларны септеп-селип эгелээн. Чыраа-Бажы, Ийме, Баян-Талада, Теве-Хая сумузунда Куржаангы дааның эдээнде дээш өске-даа черлерде оңгачаларны катап ажыглалга кииргеш, кыргылда соонда хой-өшкүнү чуп турар апарган.
Кызыл кожууннуң Ээрбек сумузу совет үеде-ле хөй хойлуг девискээрге санадып чораан. Бо сумуга ынчангы Бии-Хем районнуң хоюнуң 30 ажыг коданы турган. Төрүүр хойнуң чаш малын хөйнү ажаап, хөй дүктү кыргып, чүгле Бии-Хемниң экономиказынга көскү ажык-кончааны Ээрбектиң малчыннары киирип чораан. Кызыл кожуунну тургузуп, Ээрбекти чаа кожуунга дамчыдып бээр шиитпирге Бии-Хемниң удуртукчулары удурланып шаг болганнар. Чүге дээрге мал ораны Ээрбекти Бии-Хем кожуунга арттырыксап ап турганнар. Хойлардан эки шынарлыг хөй дүк кыргып ап, оон орулга үндүрүп алырда, хойну чууру албан. Бо ажылды Ээрбекке бедик деңнелге чорудуп турган. Хоочун мал эмчизи Эрес-оол Монгуштуң сактыышкыны-биле алырга, Ээрбекке хойну сөөлгү катап 1996 чылда чугган. Ооң соонда ол ажыл кагдынган.
Амгы үеде Ээрбекте сезен ажыг малчын кодан бар, чаа коданнар чыл санында немежип турар. Ынчангаш ол коданнарда хойларны кеш аарыгларындан баш бурунгаар камгалап, эң-таң холумактыг суглуг оңгачаларга чууру эргежок чугула апарган.
«Кыштаг» төлевилелдиң киржикчизи Белек Оюн Ээрбектиң Хавак-Кыры деп черде совхозтуң кагдынган хой чуур оңгачазын септээш, ону катап ажыглалга киирген.
Республиканың өске-даа сумуларында мал чуур пунктуларны ажыдып турар. Бай-Тайга кожууннуң Шуйда, Тээли суур чоогунда Кара-Тей деп черде хой чуур оңгачаларны ажыглалга киирген.
Сүт-Хөл кожууннуң Манчүректиң девискээринде ниитизи-биле 68 мал коданы бар. 7000 хире баш шээр база 600 ажыг баш бода малды малчыннар ында чайлагладып турар. Манчүректе Өрегелиг-Хавак деп черде кагдынган хой чуур оңгачаны эрткен 2021 чылда септээш, катап ажыглап эгелээн. Бо чылын Манчүректиң малчыннары хой кыргылдазын июль айның 12-ге чедир дооскаш, шээр малдың чуулдазынче эрттирген.
Сөөлгү үеде республиканың девискээринде саргы дыка көвүдээн. Мал-маганны чүгле малчыннар эвес, суурларның чурттакчылары элээн хөйү-биле азырап өстүрүп турар апарганда, чүгле мал-маганга эвес, кижилерге база саргы дыка айыылдыг апарган. Одарлардан аалче кирген мал-маган дамчыштыр саргылар кижилерже халдап турар. Шээр малдың чуулдазы – саргыга удур чугула хемчеглерниң бирээзи.
Шаңгыр-оол Моңгуш.