Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Оруспай болгаш өске-даа харыысалгалыг албан-дужаалдыг ажылдакчыларның Россия Федерациязының көдээ ажыл-агый сайыды Оксана Лут-биле ажыл-агыйжы ужуражыышкынны Тываның көдээ ажыл-агыйын сайзырадырынга эргежок чугула акша-хөреңги дээш өске-даа дузаны федералдыг яамыдан алырынга деткимче болбайн аан.
Массалыг информация чепсектеринге көстүп келген медээлер ёзугаар алырга, федералдыг сайыт-биле ужуражыышкын үезинде республиканың агроүлетпүр комплекизиниң мал ажыл-агый адырында айтырыгларны база сайгарып чугаалашкан.
Амгы үеде хойнуң баш санының талазы-биле Тыва Россияда сески черде, Сибирь федералдыг округта бирги черде. Сөөлгү үеде республикага хой ажылын сайзырадырынга тыва улустуң шаандагы малчын арга-дуржулгазынче кичээнгейни салып турар апарган. Эң ылаңгыя тыва хойнуң уксаазынче.
Хой биле өшкүнү тывалар шаг шаандан бээр хөйнү азырап өстүрүп келгеннер. Чүге дээрге идик-хепти шээр малдың дүгүнден болгаш кежинден кылып ап чорааннар. Амгы шагда дег, соодукчулар чок, эътти үр шыгжаар арга чок, чылыг үеде хой-өшкүнүң эъдин аъш-чемге ажыглаары дыка эптиг. Бир хойну азы өшкүнү дөгерип алгаш, каш хонук дургузунда ооң эъдинден чем кылып, амыдырап болур. Хой-өшкү барык-ла хүн бүрүнүң хереглелин хандырар боорга, тыва чон шээр малды хөйнү азырап чорааны ол.
Тыва хой тус черниң берге агаар-бойдузунга муң-муң чылдар дургузунда уксаажыдылганы чайгаар эрткен болгаш, аңзыг мага-боттуг, эът-ханныг. Ынчангаш тывалар хой-өшкүге сиген-ширбиишти хөйнү белеткевес, чаш анай-хураганга бээр көк сигенни долгап белеткээш, ыяштар будуктарынга дээш өске-даа хөлегелиг черлерге аскылап каар. Алыс тыва хой кыш-чай чок чер оъттап одарлаар, ону азырап өстүреринге хөй чарыгдал үнмес. Үндезин тыва хойдан алыр дүк, кеш, эът көшкүн тыва араттарның хереглелинге четчир турган.
Тывага коллективтиг ажыл-агыйлар тургустунуп, күрүнениң хереглелинге хөй эът, дүктү дужаары негеттинип кээрге, тыва хойнуң продуктулуун көвүдедир, уксаазын экижидер ажылды эгелээн.
Эртемденнерниң болгаш хой ажыл-агыйының специалистериниң чамдыызының бодалы-биле алырга, тыва хойнуң бодунуң эки шынарларын уксаажыдылгага ажыглавайн, өске черлерден хойлар-биле хайнакташтырган уржуунда, тус черниң алыс үндезин тыва хою бодунуң эң эки шынарларын чидирген. Өске черлерниң хойлары-биле хайнакташтырып уксаажыдып үндүрген хойларны азыраарынга хөй мал чеми, чылыг кажаа-хораа, быжыг материалдыг бааза херек дээрзин совет үеде арга-дуржулга көргүскен.
Ындыг-даа болза амгы социал-экономиктиг байдал үезинде хой ажылын улам сайзырадыр, хойнуң уксаазын экижидер сорулга биеэги хевээр артпышаан. Хой болгаш өшкү ажыл-агыйын Тывага сайзырадырының 2025-2030 чылдарда “орук картазын” (планын) тургускан. Тыва хойнуң уксаазын экижидер, продуктулуун көвүдедирин база “орук картазында” айыткан.
Республиканың уксаажыдылга станциязы ССРЭ-биле кады сандарааны мал ажыл-агыйын улуг чидиригге таварыштырган. Ынчалза-даа Тывага уксаажыдылга ажылы шуут кагдынмаан. Мал ажылының кончуг чугула кезээ уксаажыдылга системазын катап тургузар талазы-биле ажылды республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы, ТР-ниң Чазаа чорудуп келген. Ол дээрге дыка нарын ажыл – материал-техниктиг баазаны тургузары, кадрларны белеткээри, уксаалыг малдарның үрезиниң банкызын долдурары дээш оон-даа өске ажылдарны кылыр апаар. Оларны боттандырарынга хөй-хөй миллион рубль акша херек.
Ону катап тургузар талазы-биле ажылдарны ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы 2017 чылдан бээр чорудуп келген деп болур. “Осеменатор” деп программаны боттандырарын ынчан планнаан. Москвада «Головной центр по воспроизводству сельскохозяйственных животных» акционерлиг ниитилелдиң салбырын Тывага тургузарының дугайында 2019 чылда чугаалажып турган. Тывага малдың уксаажыдылга ажылын чорударының, амгы үениң чугаазы-биле алыр болза, төлевилелдерин сайгарып көрүп турган.
Малдың уксаажыдылга ажылын системниг чорударының айтырыынче Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг шыңгыы кичээнгейни угландырган. Уксаажыдылга төвүнүң төлевилел-смета документилерин ажылдап кылыр даалганы ол берген. Амгы үеде уксаажыдылга ажылын элээн чедиишкинниг чорудуп турар мал ажыл-агыйларының баазазынга малдың системниг уксаажыдылгазынче бо төптүң ажыл-чорудулгазы угланган боор. Бо төпке эртем-методиктиг, технологтуг, информастыг курлавырларны мөөңнээр. Ол ышкаш уксаалыг малды азырап өстүрер талазы-биле ачы-дузаның тодаргай хевирлерин көдээ ажыл-агый кооперативтеринге Уксаажыдылга төвү чедирер ужурлуг.
Малдың уксаажыдылга ажылын чорудуп тура, малды тарып боозадырынче улуг кичээнгейни салыры негеттине берген. Уксаажыдылга ажыл-агыйларынга азырап өстүрген, бедик шынарлыы бадыткаттынган мал-маганны көдээ ажыл-агый кооперативтери дээш өске-даа бүдүрүлгелер садып алгаш, төрүүр кыс малды бүдүрүкчү кошкарларның, хуналарның, бугаларның эки шынарлыг үрези-биле тарып боозадыр болза, ынчан уксаалыг малдың саны көвүдээр. Төрүүр малды боозадып тарыырынга бүдүрүлгелерниң акша-хөреңгизи чедишпес таварылгада тарып боозадылгага чарыгдалдарның чамдыызын күрүнеден дуглаар деткимче аргаларын ажыглаар.
Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Оксана Лут-биле ужуражылга үезинде Тывага хой ажыл-агыйының комплекстерин тударының дугайында айтырыг база көдүрүлген. Хой ажыл-агый комплекстеринге төрүүр хойларны кыштагладып, төрүттүнген хураганнарны онча-менди азырап, өстүрүп турганы совет үениң арга-дуржулгазы-дыр. Тывага база ындыг комплекстер тургулаан.
Ынчангаш уксаалыг мал ажыл-агый бүдүрүлгелеринге, грантыларны, субсидияларны болгаш чиигелделиг кредиттерни мал ажыл-агыйларынга бээриниң арга-хоргазын база Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Оксана Лут-биле ужуражылга үезинде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг сайгарып чугаалашкан.
Хой-өшкү дүгүн болбаазырадыр бүдүрүлге Кызыл хоорайда тургустунганда, республикага шээр малды көвүдедир азырап өстүрери негеттине берген. Ынчангаш ТР-ниң удуртулгазы хой-өшкү ажылынче шыңгыы кичээнгейни угландырып, федералдыг деңнелдиң киржилгези херек нарын айтырыгларны Россияның Көдээ ажыл-агый яамызын таварыштыр шиитпирлеп турар.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының медээлери-биле алырга, амгы үеде Тывада 13 ажыл-агыйлар уксаалыг хойларны, бир ажыл-агый совет уксааның өшкүлерин азырап өстүрүп турар.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21