Ынчан 2009 чылдың улуг-хүн турган чүве. Чыылган улус-ла эңдерик, Россия Хүнүн демдеглеп турганы ол.
Бир дыӊнаарымга-ла, бир кижи өскезинге: «Дыӊнадыӊ бе, Федор Конюхов эмчиде чыдып алган-дыр? Моолдан эккелген-дир. Саргыга ызырткан. Моолдар чүү аарыг дээнин тодарадып чадаан болганнар. Ынчангаш халдавырлыг аарыглар эмчизинде эккелгени ол…». Кижи дыӊнаар дээн чүвени сымыранып-даа турда, дыӊнап кааптар, а дыӊнавас дээн чүвезин херекке албаанда, анаа кулааныӊ кыдыы-биле эрттириптер чүве болгай.
Федор Конюхов! Ам-даа бажым иштинде хамык бодалдар хойтпакталган: Ф. Конюховтуӊ – далай эжиндирикчизи кижиниӊ мында келгени анаа эвес-тир, бис дээрге анаа таңды улузу-дур бис, океан, далай, Соӊгу, Мурнуу полюстар, Грендландия, Антарктида, делегейниӊ 7 бедии дээш – шупту чүве холужа берген. Бажым иштинде коӊга хап тур: дүрген-не Конюховка чедер! Эмнелгеде чыдар кижиге чүү херек ийик, мандариннер, яблоко база «Тывызыксыг Памирни» ап алыр, ол база Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү болгай. Ам чаа туткан халдавырлыг аарыглар эмчизинге чедип келдим. Бээр өске кижи кирип болбазын эмчи сестразы сагындыргаш, чүнү дамчыдыптарын айтыра-дыр.
— Силерниӊ эмнелгеде делегейде чок дээн далай эжиндирикчизи кижи чыдып алган-дыр, адын Федор Конюхов дээр. Арын-бажын дуй сал үнген болур ужулуг. Бир ном база бар, ол боду чогаалчы кижи болдур ийин.
— Ындыг кижи бисте бар. Саргыга ызырткан Ф. Конюхов — деп, сестра менче хүлүмзүрдү.
Ийи-үш хонгада, чай кадында Конюховка чеде бердим. Кире бээримге, кижи-даа чок. Дүвү-далаш-биле ак халатты эктимге салгаш, бирги каътта дөрт дугаар өрээлче шимеш дидим.
Ф. Конюхов өрээлде ийи-үш сыртыкты салып алган, шала ийлендир чыдыр.
— Экии, Федор Филиппович!
— Мени Филиппович….кандыговичилеп чоор сен ону, анаа Федор дээриңге четчир – дээш, ол холун сунду.
Ооӊ холунуӊ чымчаа кончуг, боду эмчиниӊ алалыг хевинде арыпканы хевирлиг, шала тунуксумаар үн-биле чугааланып эгеледи. Дораан эскерген чүвем — ооң чугаазында «ять» деп ыяңгылыг төнчүлүг боорда, ооӊ чугаазы бир янзы аялгалыг. Бир-ле эрги славян аялга дыӊналы-дыр.
Мен бодумну таныштырдым. Эгезинде номдан эгелээш, аян-чоруумну чугааладым.
Ф. Конюхов эде чыдып алгаш, чугаазын эгеледи. «Мен чаа-ла Эфиопиядан келгенимде, Кирсан Илюмжинов менче долгай-дыр-ла: «Россияга Калмыкия каттышканындан бээр 400 чыл болган ою, ынчангаш «Улуг Торгу Оруу» ажыттынганыныӊ демдээ кылдыр Моолдуӊ найысылалы Улан-Батордан бистиӊ найысылалывыс Элистага чедир аян-чорукту кылып тур бис. Тевелерлиг баштап көрем, 4–5 ай иштинде чеде бээр силер». Ында чүү боор! Ол хүн Президент Владимир Путин Улан-Баторга келген турду, ынчан-на чоруп турдувус. Мээӊ-биле өөм ишти Ира биле дөрт харлыг Коля база бар. Орук ара эъдим изээн, куску келген. Ол-ла-дыр, мында келгеним! Бо назынымда кандыг шуурганнарга, кандыг чаъс-чарга, кандыг сооктарга таварышпадым дээр, ам кээп, куруг ховуга мындыг азарганчыг «дээр» саргызынга ызыртып, ол чүү дээр, че?»
— Ам эмчи холунда киргенде, ол чайлыг херек. Бисте хат-шуурган бар эвес…
— Шуурган дээриӊге, хемени башкарып билир сен. Яхтменнер Полюзунга – ол Мурнуу американыӊ Оттуг Черде, Мурнуу Полюска. Атлант океанны 17 катап эжиндим, бир катап эшкииштиг хеме-биле. Ыттарлыг Соӊгу Полюстан эгелээш, Грендландияны таварааш, ооӊ соонда Алясканы. Мурнуу Полюска чадаг четтим. Чер-делегейни беш катап парустуг хеме-биле эргидим. Ооӊ кадында мен христиан шажынныӊ төлээзи болгай мен. Шуурган дээрге шуурган-на болгай, меӊээ соонда, мурнумда-даа чүү-даа көзүлбес: мурнумда 15 метр хире улуг чалгыг, оон соомда база ол хире чалгыг. Ам ийи чалгыгныӊ аразында мен. Оон Антарктикаже чорупкан мен, артында чааскаан мен. 56 хонук иштинде Мурнуу Полюска чедер ужурулг мен, а чүъгүм 130 кг болгай. Поляр Хүнү болгаш караӊгылавас турган. Майгын тип турумда, хадып эгелээн мындыг. Ол хат мындыг дивес сен бе: хар көзүлбес бир хүн кылаштадым – чүгле 3 км эртим. Эртенинде база ындыг, хат кижиже удур хадыыр. Ужурунда болза, бир хүнде 15 км эртип тургаш, самолетка чедер турган мен. Майгынга келгеш, Бурганым-биле чугаалаштым. Эртенинде хат дүүнгү дег хадып турар, а менде дегбейн турар, ол хиреде мени өттүр хадып турар. Мурнуу Полюска чеде бээримге, америк самолет-даа чок, өттүр хадыдып тургаш, бир хонук мурнай келген болдум. Адагаштарда кылып каан узун бажыңдан өске чүү-даа чок. Ынчан соок -30 Со турган боор, а артында хөлеге талазынче шилчий бээриңге, -40 Со градус апаар мындыг. А ооӊ соонда силер… — деп чорумда, эжик ажыттына берген соонда, ак халаттыг эмчи көстүп келгеш: «Силер мында чүнү канчап келдиӊер, бээр кижи кирери хоруглуг чүве!» — деп бо-ла.
Че-де! Эмчиге үндүр сывыртадып алган-даа болзумза, кончуг-ла ужураштым эвеспе. Ам-на бажым иштинде бүгү чүве сыӊмайн тур: Оожум, Атлант, Соңгу Доштуг, Индий океаннар, Аляска, Грендландия, Мурнуу Полюс дээш шуурганнар, улуг чалгыглар, кижиге дузалажып турар христиан шажынчы, чурукчу, чогаалчы бары дээш. Мындыг алдарлыг кижиге бир-ле чүведен тывалар кылыр болзувусса, эки-дир! Чүнү кылыпсывысса эки-дир? Медерелимге черле орта чүве кирбейн тур.
Ага, хүндүлүг аттан тыпсып берзе чүл, Федор Конюхов – Кызыл хоорайның Хүндүлүг чурттакчызы! Ой, шынап, мен дораан-на Владимир Бораевич Кара-Салды сактып келдим. Ол чылын чүс ажыг чогаалчыларныӊ намдарын кылып турган мен. Бир катап Владимир Бораевичиге кирер ужурлуг болган мен. Ол кижиң ынчан республиканыӊ иштики херектер сайыды – генерал эргезинден халашкаш, Дээди Хуралга депутаттап барган. Чогаалчы кижини кайы школага доосканы дээш оон ыӊай улам өөредилгези, каяа ажылдап чорааны, шаңнал-макталы дээш чоруй баар чүве. «Мана!» — дээш, Владимир Бораевич карманындан дүлгүүр ужулгаш, бир-ле саазын уштуп эккелди. «Бо көр даан, мен Американыӊ Каттышкан Штаттарыныӊ Калифорния штадыныӊ Хүндүлүг хамаатызы мен! Совет сенаторлар ол хүн аӊаа чеде бээривиске, мону берген. Мону дүрген бижи че!» Мен англи үжүктер-биле бижээн чүүлдү номчудум.
Адырам, Чазак Даргазы-биле бис чаңгыс бажыңда ажылдап турар болзувусса-даа, ужуражыры болдунмас. Ага, ооӊ оралакчызынга чедер-дир. Ол мени дыңнап-дыңнап: «Ол-даа хей боор» — диди. Ф. Конюховка бо дугайында ыыттавас бодап алдым.
Бир каш хонганда, ынчан Марианна Кыргыс баар болган, катап-ла халдавырлыг аарыглар эмнелгезинге келдивис. «Серебрянка» санаторий-профилакторийже шилчидипкен диди. Ынаар баарда, холга бир чүве тудуп алыр диштивис. Кымда, чүү барыл? «Сенде бир шил шиме артып калган эвес чүве бе?» — деп, Марианна сактып келди. Мен, шынап-ла, чажырып каан кижи болбас ийик мен бе, чугула бир кижиге бээр кылдыр. Ф. Конюхов ындыг кижи болганы ол! «Серебрянкага» чеде бээривиске, үстүкү каътче айыттылар. Федор Конюхов боду, өөнүң ишти Ирина база дөрт харлыг Коля турлар.
Конюхов боду сегий бергени илдеӊ, үнү чооннай берген, холунуң дыӊзыы кончуг. Өөнүӊ ишти боду ажык сеткилдиг кижи болду. «Бо дээрге бистиӊ команданыӊ кежигүнү Марианна-дыр» — деп айыттым. «Чамдык херээжен улус эр улустан артык шыдамык боор чүве» — дээш, ол каттыра-дыр. Бичии Коля Марианнаныӊ эккеп бергени вертолет-биле ойнай берди. Столга эккелген чүү-хөөвүстү делгептивис. Конюховтан бис чүгле айтыртынарынга өй бис. Ол бир дугаарында 15 харлыында Азов далайны эжиндирген кижи болду, оон эгелээш-ле аян-чорукту эгелээн. Бис ыыткыр безин тын тынмайн олур бис. Адак соонда мен делегей кезиирде Москвадан эгелээр улус болгай бис, аӊаа ужуражып болур ирги бе? Ол меӊээ бодунуӊ визитказын берди.
Американыӊ Каттышкан Штаттары чедерде, а Аляска ында чыдар болгай, ол черден баштай чөпшээрел херек, ону ап алыры-биле Москвага чеде бердим. Ф. Конюховтуӊ чугаалааны ёзугаар Павелецкий вокзалга чеде бергеш, оон ырак эвесте хөй каът бажыӊнар аразында тускай туткан хүрээ-мастерскаяга тып чедип келдим. Христиан хүрээ даштында чүү-даа бар: якорьлар, хеме эшкииштери база далай эжиндирикчизинге херек чүүлдер, адмирал Ушаковтуӊ чуруу дээш. Ийиги каътче үне бердим, бирги каътта чуруур, бижиир өрээлдери дидирлер. Кире бээримге, кижиниң хөйү аажок: Федор Конюхов кара өӊнүг лама хептиг, хөрээнде крестилиг болду. Ол дораан-на: «Мээӊ Тывадан өӊнүүм келген-дир!» — диди. Ф. Конюхов улустуӊ шуптузу-биле чугаалажып тур. Улус эвээжей бээрге, ап чораан бир кола шимезин, бир хап тыва шайны, бир улуг хап иштинде пөш тооруун уштуп бердим. Кижиӊ ол бүгүнү шыгжап алды.
Иелээ артып калгаш, аян-чорук дугайында чугааны кыла бердивис. Меӊээ мындыг төөгүнү чугаалай-дыр. – Мени бир катап Черномырдин дарга кел дээн мындыг. Чеде бердим. Дарга олура, мынча диди: «Сээӊ дугайыңда Президент-биле ажыт-чажыт чокка чугаалаштывыс. Сен дыка хөй чүүлдерге делегей рекордун тургустуӊ, альпинизмге Россиядан бир дугаар болдуӊ, хөй полюстарга четтиӊ, оон-даа хөй чүүлдерни Россияныӊ ат-алдары дээш кылган сен. Ол дээш бис силерге «Россияныӊ Маадыры» деп атты тыпсыр деп тур бис!» Мен мөгүдей бердим: «Улуу-биле четтирдим, Виктор Степанович, Маадыр дээрге дайын үезинде бир-ле онзагай чүүл кылганы дээш бээр хүндүлүг ат-тыр. Ол кижи амы-тынын артынга каггаш, он-он кижилерни камгалап кааны ол ийикпе, ол кижи генерал болган болза улам көскү. Мен дээрге анаа аян-чорукчу кижи-дир мен. Ооӊ кадында шажынчы кижи болгай мен, лама хевимге ол Сылдысты кадаар мен бе?» Чугаавыс ооӊ-биле төнген. (Уланчылыг)
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы, Гиннесстиӊ рекордчузу.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
(Уланчылыг)
“Шын” № 86 2023 чылдың ноябрь 11