| Х.Д. Монгуштуң 80 харлаанынга |
Тываның ат-сураглыг, билдингир кижилериниң бирээзи, көскү күрүне ажылдакчызы, садыг шугумунуң хоочуну, тыва кооперацияның дынын туткан сайзырадыкчызы, эртемден, экономика эртемнериниң кандидады, эрге-чагырганың хоойлужудулга адырының эртинези, тулган спортчу, хөй-ниити ажылдарының идепкейлиг эгелекчизи, чогаалчы, үлегерлиг ада, тыва чонунуң чаагай чоруу, чер-чуртунуң хөгжүлдези дээш кезээде сагыш човап чоруур, хөй талалыг, онзагай, тыва эр кижиниң бүгү-ле төлептиг шынарлары сиңген Хонук-оол Доржуевич Монгуш Чаа чылда 80 харлаар. Барык-ла чүс чылдың аак-кээгин, эки-багын, чурттуң экономиктиг, политиктиг, культурлуг байдалдарын үе-чада аайы-биле караа-биле көрүп, чүрээн дамчыштыр медереп, холу-биле кылчып, тутчуп, тургусчуп келген чарт угаанныг ажылдакчы кижиниң сагыжы ам-даа дыштанмаан. Төрээн черинге, төрел чонунга бир-ле эки чүүлдү кылып каар, балалбас изин арттырып каар күзели кыптыгып чоруур хевээр.
Ол 1946 чылдың январь 1-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми суурга төрүттүнген. Күш-ажылчы баштайгы базымын Ийме ортумак, Хайыракан сес чыл школаларынга математика башкызы кылдыр эгелээн. 1970 чылда Новосибирскиниң совет кооперацияның садыг институдун дооскан соонда, Совет Армияның Чепсектиг Күштеринге шериг албан-хүлээлгезин Моол Арат Республикага эрттирген. Халажылгада подполковник шериг эргелиг. Шериг соонда 1973 чылдан тура хереглекчилер кооперациязынга хөй чылдар иштинде бараан болуп келген. 1991 чылда РФ-тиң Чазааның Улус ажыл-агый академиязынга рынок экономиказын башкарары-биле тускай өөредилгени эрткен. 1986 чылда Тываның Хереглекчилер эвилелиниң Баштаар чериниң даргазынга, 2003 чылда ТР-ниң Хереглекчилер ниитилелдериниң эвилелиниң Чөвүлел даргазынга соңгуткан.
Ажылының аайы-биле даштыкы чурттар-биле арга-дуржулга солчуп, Индия, Кыдат, Турция, Европа чурттары болур Германия, Венгрия, Чехословакия болгаш Англияга чораан. Ол чурттарның ажыглап болгу дег эки арга-дуржулгазын шиңгээдип ап, ажылында ажыглап чоруур.
Балгазын көдээ совединиң, Улуг-Хем район совединиң, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады кылдыр аңгы-аңгы чылдарда соңгудуп, «чоннуң айбычызы» хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседип чораан. Улуг Хуралдың Хоойлужудулга палатазының кежигүнү, Дээди Хуралдың (парламентиниң) депутады болурундан аңгыда, Тыва Республиканың Айыыл чок чорук чөвүлелиниң кежигүнү болуп чораан.
10 чыл иштинде ТР-ниң Волейбол федерациязының президентизи хөй-ниити ажылга бердинип, Тывага хол бөмбүү спортун сайзырадырынга үлүүн киирген.
Хөй чылдарда ак сеткилдиг үре-түңнелдиг ажылдап чорууру дээш «Россияның садыг-саарылганың алдарлыг ажылдакчызы», «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг аттарны эдилеп чоруур. «Хереглекчилер кооперациязының тергиини» хөрек демдээниң, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медальдың, Россияның Найырал ордениниң, ТР-ниң «Буян-Бадыргы» ордениниң II чергезиниң, Моолдуң «Чиңгис-Хаан» медалының, РФ-тиң Федерация Чөвүлелиниң болгаш Президентиниң бүрүн эргелиг төлээзиниң «Хөй-ниитиниң үнелели» хүндүткелдиң алдын хөрек демдээниң эдилекчизи Хонук-оол Монгуштуң адын «Россияның төлептиг кижилери» база «Сибирьниң төлептиг кижилери» деп хүндүткел номнарынче киирген. Шаңнал-макталдарының аразында хүндүлел бижиктер, өөрүп четтириишкиннер, хөрек демдектери санаттынмас көвей.
Сөөлгү үжен ажыг чылдың дургузунда республиканың хөй адырлыг хереглекчилер кооперациязын удуртуп тура, бодунуң бедик дуржулгазы болгаш ажыл-агыйны уштап-баштап, шын углап, аайлап шыдаары-биле ооң улаштыр сайзыраарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Хонук-оол Доржуевичиниң билдилиг удуртулгазы-биле шилчилгелиг берге үеде хереглекчилер кооперациязы бодунуң туружун салбайн, чонну хереглел барааннары-биле хандырар ыдыктыг хүлээлгезин күүседирин уламчылап, ажылын черле соксатпаан. Амгы үеде он-он үлетпүр бүдүрүлгелери, цехтер ажылдап, оларның бүдүрген продукциязы садыг-саарылгада аъш-чем барааннарының чартыын эжелеп турар. Кооперация бодунуң бүдүрүп турар хлеб болгаш хлеб-булочка, кондитер кылыглары-биле республиканы долузу-биле хандырып, а кат-чимис, ногаа аймаандан кылган белен чемнери-биле үштүң бир кезиин долдуруп турар. Хереглекчилер кооперациязынга хамааржыр 150 ажыг үлетпүр болгаш чуртталга оран-савазы республика девискээринде туттунган, амгы үеде ажыглаттынып турар.
Хонук-оол Монгуштуң негелделиг, быжыг туруштуу-биле Кызылда экономика болгаш эрге-хоойлу техникуму, Сибирьниң хереглекчилер кооперациязының университединиң Тывада бот-өөредилге салбыры ажыттынган. Ол чүгле садыг-саарылга айтырыглары-биле кызыгаарланмайн, социал айтырыгларже база улуг кичээнгейни салып, чидиг айтырыгларны шиитпирлежир дээш, арга-дуржулгазын, билиин харамнанмайн ажылдап келген. Чагытай хөлдүң эриинде «Орлёнок» уругларның дыштанылга лагери, Кызыл хоорайда «Рябинка» уруглар сады, Дус-Хөлде кооперация ажылдакчыларының пансионады бо хүннерге чедир эки ажылдап турар.
Сактырга-ла, самбың кагар садыгжы, бажында чүгле сан-чурагай, өртек-үне сиңген-даа ышкаш. Эртемнерниң кадыны болур математика, садыг-саарылга, аъш-чем бүдүрүлгези-биле бүгү назынын холбап келген кижини уран сөстүң чаяакчызы кылдыр бодаары безин берге. Хонук-оол Доржуевичини хөй талалыг шылгараңгай кижи дээриниң бир бадыткалы бо-дур – ол шинчилекчи, эртемден, төөгүчү болгаш уран сөстүң чаяакчызы. «Тыва Республиканың хереглекчилер кооперациязының экономиктиг төөгүзү» деп номнуң харыысалгалыг редактору болгаш авторларының бирээзи, «Тыва Республикага хереглекчилер кооперациязын чурумчудуп, хөгжүдериниң программазын боттандырары», «Турум болурун чедип алыры – хемчээлдер өзүлдезинче» деп ажылдарны бижээш, экономика эртемнериниң кандидады деп эртем адын камгалап алган. «Кооперативтиг шимчээшкин чаа муң чылда», «Хереглекчилер ниитилелдериниң социал айтырыглар талазы-биле ажыл-чорудулгазы», «Рынок экономиказының үезинде Тываның хереглекчилер ниитилелдериниң ажыл-агыйын хөгжүдери» деп номнарны бижээш, чырыкче үндүрген. ТАР-ның репрессияга таварышкан күрүне ажылдакчыларының дугайында «Нимачап чагырыкчы болгаш Дондук сайыт» база төөгүге даянган «Чиңгис-Хаан болгаш урянхай тывалары» деп солун номнары дыка хөй номчукчуларның сонуургалын оттурган. Шак ол төөгүлүг солун номнарынга Сергей Шойгу, Монгуш Кенин-Лопсан, Монгуш Маңнай-оол, Александр Даржай бедик үнелелди бергеннер.
Тыва Республиканың Улуг Хуралының Төлээлекчилер палатазын удуртуп тургаш, республикага политиктиг турум байдалды тургузары-биле күжениишкинниг ажылдап келген. Чоннуң социал айтырыгларын шиитпирлежип, амыдыралда чөптүг эвес чоруктарны чаңгыс аайлап, хоойлужудуп, чурумчудары-биле «Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп хоойлунуң төлевилелин кылчып, аңгы ном кылдыр үндүрген. Келин айтырарда, хойну хөйү-биле дөгерип, 20-30 ужа сунуп, кудаларынга 50-60 белек сунар кылдыр хөлүн эрте берген, бурунгу ужур-чаңчылдарны тооп көрбейн, кара туразында аңгы хоойлу «чогаадып» алган баяатаннарны орталандырарынга дээштиг-ле хоойлу болган. Ооң күүселдези хоойлуну хүлээп алган дораан-на боттаны бербээн-даа болза, тыва чон миннип, «чижир» шын эвес «чаңчылдарындан» бичиилеп үнүп бар чыдарын эскерип болур.
Алыс черле Тываның хөгжүлдези дээш сагыш човап, база бир улуг адырын уштап-баштап олурган болгаш, Тываның Президентизинче үезинде база бир шыырак кордакчы кылдыр кирип турган.
Хонук-оол Монгуш Хөй-ниити палатазының бир дугаар даргазы кылдыр 2010-2016 чылдарда ажылдап каан. Оон аңгыда «Тыва Республиканың Адалар чөвүлели» хөй-ниити организациязының база бир дугаар даргазы бооп, хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдаан. Тываның эр улузунуң хажыттынмас дүрүмүнүң авторларының бирээзи. Бо Адалар чөвүлели Россияда шыырак дээн хөй-ниити организацияларының санынче кирип турар.
Хонук-оол Монгуш өг-бүлелиг, ийи уруглуг. Улуг уруу Анжела Хонук-ооловна – эмчи, медицина эртемнериниң кандидады, Москва хоорайда ажылдап, чурттап чоруур, а бичиизи Диана Тыва Республиканың национал банк эргелелиниң оралакчы даргазы бооп ажылдап чоруур.
Ажыл-агый аайы-биле улуг Монгуш даргага каяа-даа ужуражы бээр бис, ажылдаар өрээлинге-даа кире бээр таварылгалар тургулаан. Чугаа-сооттуг, экииргек, шай, кофезин кудар, чигир-чимис, боова-боорзаан салыр. Кижини кончуг кичээнгейлиг дыңнаар, харыы бээринче черле далашпас. Кажан шупту байдалды эки билип, сайгарыпкаш, ам кээп, ужур-чөвүн тайылбырлаар. Болдунмас чүүлдер черле аазавас, а бүде бээр хире айтырыгны үзе шиитпирлежип бээрде, бодунуң үезин черле харамнанмас. Журналистер Хонук-оол Доржуевич-биле кады сургакчылаарынга аажок ынак улус болду. Узун орукка кады чоруурга, улусту черле чалгааратпас, солун-баштак аажы-чаңныг, херээжен улусту аажок хүндүлээр, бедик культуралыг интеллигент, ёзулуг джентльмен деп үнелээр болду. Бир-ле дарганың каш чыл бурунгаар мынча дээнин база сактыр-дыр мен: «Кайы-даа дарганың үезинде албан-дужаалындан белен-селен халашпас, ол-бо талаже чайгылбас, кончуг-даа турум болгаш улус-биле чугаалажыры эптиг, ёзулуг шыырак дипломат шынарлыг дарга Хонук-оол Доржуевич-дир». Шынап-ла, ам бодап көөрге, чиге-ле чугаалаан-дыр. «Хоочун коктуг, хола кактыг» деп өгбелеривистиң мерген чугаазының бир бадыткалы бо ышкажыл. Бүдүн вектиң хөй кезиин чурттап эрткеш, ууттунмас хөй ажылды бүдүрүп, төөгүге бодунуң балаттынмас изин арттырып каан сураглыг күрүне ажылдакчызы, самбың каккан садыгжы, бажы каткан сайгарлыкчы, ээремниң дүвүнче эжиндирген эртемден, эгээртинмес билиглиг төөгүчү, уран сөстүг улуг бижикчи Хонук-оол Доржуевич сезен дугаар арттың кырынче үнүп кээп-тир. Чоргааранчыг-даа, түрлүг-сүрлүг-даа, хая көрнүрге, чечектелген сайзырал-даа бар, дырбактанып, халбактанып, чара чүткээн черлер-даа бар. Бурунгаар көөрге, буурул баштыг буянныг өгбе назын, өөрүп четтиргенин илереткен аныяк салгал, хүндүткел болгаш мөгейиг. Юбилейиңер-биле, хүндүлүг Хонук-оол Доржуевич! Быжыг кадыкшылды, узун назынны, аныяк-өскен аразынга арга-дуржулгаңарны ам-даа тарадып, чагыг-сөстүг эгин кожа чорууруңарны күзеп тур бис.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18