“Шын” солуннуң бо чылгы 40 дугаар үндүрүлгезинде Ш. Лопсанның «Мал-маганның ээлериниң буруузу» деп материалынга хамаарыштыр чоннуң бодалдары-биле үлежир-дир бис.
Авторнуң көдүрген айтырыы – мал-маган уржуундан орук озал-ондактары. Хенертен орукче үне халып келген мал-маганның уржуундан орук озал-ондактары хөйү-биле болуп турары шын. Амгы үеде ол чүгле Тывада эвес, бүгү Россияда тургустунуп келген чидиг айтырыг-дыр. Ынчангаш ол талазы-биле Федералдыг хоойлу, доктаалдар хүлээп алдынган. Ук доктаал “Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга болгаш Россия Федерациязының чамдык хоойлу актыларынга өскерилгелерни киирер дугайында” РФ-тиң Чазааның 2018 чылдың декабрь 27-де хүлээп алганы № 498-ФЗ Федералдыг хоойлунуң 7-ги чүүлүнүң 4-кү кезээнге, “Тыва Республиканың девискээринге ээзи чок чораан азырал дириг амытаннарны тудуп тургузарының дугайында” Тыва Республиканың № 1027-ЗРТ хоойлузунга үндезилеттинген.
Тываның девискээринге ээлери чок чораан малды түр када тудар пунктуларның ажыл-чорудулгазының чурумунуң дугайында доктаалды Тыва Республиканың Чазаа 2024 чылдың июнь 13-те хүлээп алган. Ынчалза-даа кижилерниң ук айтырыгга хамаарыштыр бодалдары ийи аңгы дээрзи билдингир. Чамдык улус хоойлуга удурланып, орук озал-ондаа дээш чолаачы буруулуг, олар шаппас ужурлуг деп, а бир чамдык улустуң хоойлуну деткип, малчыннар малын хостуг салбазын, өскелер кайы-даа талада эвес, адыгуузун малда буруу чок деп санап турар. Элээн каш бодалдарны адаанда киирдивис.
Буян Моңгуш: «Үе-шагның аайы-биле машина-техника көвүдээн. Трасса орукту албан-биле машина-техника халдыр кылдыр кылган. Машина-техника кайы-даа талазындан хөй аргыжып турар апарган деп биле тура-ла, орукка хенертен үнүп келген малдың хайы-биле озал-ондактар база болуп турар апарган деп чүвени билир хирезинде өжегерээн-биле дөмей малын чүге орукче үндүрүптер ирги? Бо кижи дүне-хүндүс дивейн, үргүлчү ол дугайында бодап чоруур боор-ла-дыр. Кадарган малым-даа орукче үне берген боор ийин-не дээш сагышсырап чоруур. Мээң малымның хайы-биле орук озал-ондаа болур болза, буруудаар мен деп билир болур эвес бе. Кара угаан-биле безин бодап көөрге, судка дөмей-ле хоойлу-дүрүм ёзугаар сайгаржыр. Чолаачының эвес, бир-ле дугаарында, мал ээзиниң кошкагындан, харыысалга чогундан, чалгаазындан, мелегейинден болуп турар чүүлдер-дир. Ынчангаш машина халыыр трасса орукка мал-маганның хайы-биле багай чүүлдер болдурбазы-биле ындыг пунктулар болгаш хоойлу бары кончуг шын болгаш ажыктыг-дыр».
Ульзана Иргит: «Чолаачылар орукка оожум халдыңар деп бижип турар кижилер боттары ындыг орук озал-ондаанга таварышпаан улус бижип турар деп бодаар мен. Олар бир болза машина башкарбас, анаа пассажирлер боор оң. Бир эвес боттары шак ындыг озал-ондакка таварышкан болза, ынча деп шыдавастар. Караңгы орукка 5-6 метр хире черге мал деп чүве хенертен орукче үне халып кээр. Кызылдан Чадаана хоорайже үнүпкен чолаачы орукка 20-30 км халдызын деп турары ол бе? Ындыг малдар өш-биле дөмей кандыг-даа им-демдек, чүү-даа чок черге чоруур боор-дур ийин. Ол дээш кадарчылар буруулуг. Дүнекиниң 3, 4 шакта чылгызын үндүрүпкеш, канчап дыштыг удуп чыдарыл?»
Эмер Моңгуш: «Хоойлуну шын эвес деп бодаар мен. Мал-маган тудуп, азырап чоруур чон ышкажыл бис. Кадарчы-даа кижи азырап-ла чоруур малын орукче ай дээр эвес, адыгуузун малда буруу чүл, оъттап-ла чораайлар. Орукка шавар чолаачылар медерелдиг кижилер болган соонда, кичээнгейлиг болур болза эки-дир».
Дозураш Монгуш: «Караңгыда оожум-даа чорда, орук кыдыындан хенертен үне халып келген мал эскертинмес болур чорду. Дүне орук дургаар аъттарның хөйү аттыг апарган. Кадарчыларны көөрге, малын орук кыдыынга сүрүп алган чоруур. Малын орук кыдыынга оъттаар кылдыр өөредип база алырлар. Орук кыдыында ховуларның делгемин, ол хиреде-ле орукта чоруурга кайгаар-дыр мен. Ырадыр кадарар болза, мал-даа болза угаанныг болгай, өөрени бээр».
Нина Хомушку: «Караңгы дүне хенертен орукче машина мурнунче мал үне халып кээрин чолаачы канчап-даа көрүп четтикпес, шыдавас, озал-ондак карак чивеш аразында болур. Ону чүгле чолаачылар билип чоруур. Оожум-даа халдып чораан машина болза когарал аажок улуг боор. Кижиниң амы-тыны деп чүвени бодап көрүңер. Аът чарыжынга-даа болза кижи аътты боду оюп чоруур боор. Херек болза кижини чаза базып кырлап эрте бээр, адыгуузун мал ышкажыл. Кижиниң кадыкшылы, амы-тыны, эт-хөреңгизи черле малга көөрде үнелиг болур эвеспе. Кадарчылар малының одарын эде көөр, малын хайгаараар болза эки. Чаңгыс чылда 100 ажыг машина үрелип, кижилер кемдеп, амы-тынындан чарлып турар дээрге коргунчуг эвес-тир бе?
Түңнел сөс:
Ийе, шаанда мал-маган көвей-даа турган болза, малчыннарның аалдары хоорай-суурлардан ыракка, тайга-таңдыларга турган. Амгы үеде тайгага мал азыраар улустуң саны эвээжээн. Чүге дээрге тайга-таскыл черлерде кокайлар база көвүдээн. Ооң кадында машина-балгаттың саны кажангызындан артык хөй апарган. Ажыы-биле чугаалаар болза, үш өг-бүлениң ийизи хууда машина-техникалыг апарган.
Канчап-даа кээрге, хоойлу-дүрүмге чагыртыр апаар. Малдыг кижи малын кадарар, хайгаараар, орукче хостуг салбас, а чолаачы кижи орукка оваарымчалыг, орук дүрүмнерин шын сагыыры чугула. Кижи бүрүзүнүң харыысалгалыг болуру бирги черде дээрзин утпаза чогуур.
/ Чылбак-кыс АМАЖАА.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30