Чайгы үеде хемнер, хөлдер, аржааннарга дыштаныр чаңчылдыг бис. Ол кончуг эки. Төрээн черивистиң арыг болгаш эм-дом агаарын хөрек долдур тынып, хемнерге, хөлдерге эштип, шымнып, дыштанып алыры дег аас-кежик кайда боор. Ынчалза-даа кайда хөй кижи чыглырыл, ында маргыштыг айтырыглар ыяап-ла турар. Чижээлээрге, бок болгаш корум-чурум, арагалаашкын айтырыын каракты шийипкеш, кулакты кумнапкаш, эрттириптер арга чок апаар-дыр.
Чайын шөлээм үезинде Чагытай хөлдүң эриинде чурттап олурар авамның чанынга дыштанып турдум. Ол хөлдүң эриинге келген дыштаныкчылардан көрген, дыңнаан чүүлдеримни үлегер кылдыр киириптейн. Чайның база бир кааң аяс хүннериниң бирээзинде, авамның үези улуг угбайлар чээрби ажыг кижи дыштанып келди. Улгады берген улус боорга, бажыңга чыдыптарын сүмелээривиске, «Арыг агаар тынып алыр дээш келген улус бажыңга удуурга кайыын боор, майгынга чыдыптар бис» дишкеш ынашпадылар. Хөл эриинге таарымчалыг черни тыпкаш, майгын хоорайжыгашты тургузуп, удуур, чыдар черин белеткеп алдылар. Ол аалчыларывыс даңны атсы уйгу чок болган. Чүге дээрге имиртиңней бергенде, оларның чанынга бөлүк аныяктар кээп, майгыннарын типкеш, арагазын чооглап-ла эгелээн. Түңнелинде оларның алгы-кышкызы, кускун-курайы, ыры-шоору кожаларынга даңны атсы дыш бербээн.
Амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада эмчи угбай дүне майгынындан үнүп келгеш, аныяктарны оожургап алырын дилээрге, «Дыштаныр кижи бажыңыңга дыштанып чытпаан сен. Кадыкшыл эмнээр кижи аржаанга майгының тип алгаш чыт! Бис база хөл эриинге дыштаныр дээш келдивис. Канчаар дыштанырын боттарывыс билир бис» дээш тоовас, а харын-даа бодун удур каргап, сөглеп каапкан.
Черле ынчаш чайны өттүр эскерген чүүлүм болза шимээргээр, чурум үрээр улус колдуунда аныяктар болур чорду. Ынчалза-даа шупту аныяктар кайын ындыг болурул. Улуг улустуң аразында база-ла хөй-ниити черинге бодун шын эвес алдынар улузувус бары шын.
Бо бүгүнү эргий бодап олургаш, «Улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлээр» деп тыва үлегер домаавысты тыва чонувус уткан чоор бе. Черле ынчаш кижи каяа-даа чорааш, арага деп ыт ишпес ажыг сугну ижип алгаш, долгандыр турар чонун бодавайн, кускун-курай турарга болур бе? Шак-ла ындыг аныяктарның ажы-төлү кандыг болур ирги деп бодаптарга, коргунчуун. Чамдык хамаатылар ылым чаш ажы-төлүн эдертип алгаш келгеш, чурумнуг дыштанып алыр дивес, араганы хааржак-хааржаа-биле эңдере чүдүрүп алгаш келгеш, пөкпээжеге ижип чыдарлар. Чамдыктарының арагазы төне бээрге, ол-ла эзирик хевээр руль артынга олурупкаш, дыштанып турар чериниң чоок-кавызында суурже «адрестеп» халдып ыңай болур. Дүне-хүндүс дивес орук озал-ондаа кайы хире хөй болуп тур. Шак-ла ындыг харыысалга чок хамаатыларның хайындан чеже хилинчек чок чаштар, улуг кижилер амы-тынындан чарлып турар-дыр. РФ-тиң ИХЯ-ның ТР талазы-биле күрүнениң автоинспекциязының албан-ёзузу-биле медээлеринден алгаш көөрге, 2025 чылдың июль айга чедир сан-чурагайлар-биле алырга, ниитизи-биле 5587 орук шимчээшкининиң хажыдыышкыннары болган. Чүгле июль айда Тываның оруктарынга 94 орук озал-ондаа бүрүткеттинген. Оларның 66-зы эзирик чолаачының хайы-биле болган. 14 кижи амы-тынындан чарылган. Ниитизи-биле 147 кижи кемдээшкин алган дээрзин сагындыраал.
Дыштанган черинге арага ижипкеш, чурум үрээри, богун ол хевээр арттырып каапта- ры – чонувустуң культуразының деңнелиниң кудузунуң бадыткалы-дыр ийин. Өске кижилерни хүндүлевес-даа болза, бодун хүндүлезе кандыг ирги?
Тускай хоойлу-дүрүмнүг күрүнеде чурттап чоруур хамаатылар болганывыста, аңаа чагыртыр ужурлуг бис. Хемнер, хөлдер эриинге майгыннарлыг дыштанырының чаңгыс аай чурумунуң дугайында РФ-тиң хоойлузунуң 6-гы чүүлүнде киир бижээн дээрзин сагындыраал.
Бирээде, тус черниң чагырга чериниң тургусканы дүрүмнерни сагыңар. Тываның девискээринде хемнер, хөлдерге тус черниң дүрүмнерин сагыыр. Азы чагырга черлериниң доктаатканы дүрүмнер турар ужурлуг. Регион иштинде хөй кижилер дыштанып барып турар хемнер, хөлдерни санап адаптаалы. Чагытай, Хадың, Дус-Хөл Таңды кожуунга, Төре-Хөл Эрзинге, улуг Кызыл-Тайга кырында Сүт-Хөл Сүт-Хөл кожуунга, Кара-Хөл Бай-Тайга кожуунга, Азас болгаш Ногаан-Хөл Тожу кожууннуң девискээринге, Шара-Нуур, Кара-Хөл Тес-Хем кожуунга хамааржыр. Оон ыңай эң-не хөй дыштаныкчыларлыг улуг-улуг аржааннарывыс бар-дыр. Чижээлээрге, Ажыг-Суг, Арголик, Тарыс, Уру, Кундустуг, Бел, Шаараш, Уургайлыг дээш шуптузун санап адаар болза, төнчү чок. Аржааннарның турар черин бодуңар кончуг эки билир силер. Ниити дыштанылга дүрүмүнге чагыртпышаан, тус черлерниң тургузуп алганы дүрүмнерин база сагыыры чугула. Ол дүрүмнерде чүү кирип турарыл дээрге-ле, ниити дүрүмнер болур-дур ийин. Айыыл чок чорукту сагыңар. Өрт айыылын үндүрбези-биле, бүгү-ле дүрүмнерни сагыыр. От салып болур кылдыр баш бурунгаар белеткеп кылган тускай черлерге (одагларга) от кывысканы дээре. Мангалыңарны аай-дедир көжүрбеңер. Агаар-бойдуска кичээнгейлиг болуңар, ылаңгыя сырынныгда болгаш кончуг изигде оттан оваарныңар. Одааңарны ээн кагбаңар. Чоруур азы удуур бетинде одагланган чериңерни эки хынап, шынап-ла, өшкен дээрзин ылавылаңар. Аъш-чемиңерни черлик ыттар болгаш өске-даа дириг-амытаннар чедип шыдавас кылдыр, таптыг суп алыңар. Богуңарны чаңгыс черге чыып алгаш, тускай бок октаар черже аппарыңар. Дыштанып турган чериңерни арыглаарын утпаңар. «Хирлендирип турар чер эвес, а хирлендирбейн турар чер арыг» дээрзин думчукка кертип алгаш, эдертип чораан ажы-төлүңерге үлегер болуңар.
Кожаңарда дыштанып келген улусту хүндүлеңер. Майгыныңарны эмин эрттир өске майгыннарга чыпшыр тикпеңер. Кежээкиниң 22.00 шактан эртенгиниң 06.00 шакка чедир шимээн-дааш үндүрбеңер. Черле ынчаш өске-даа үеде эмин эрттир ыыткыр алгыржып, ыры-хөгжүм салып, үен-даян шимээн, алгы-кышкы үндүрбеңер. Чунар, чугдунар черни база чүгле бодуңарга эвес, а кожаларыңарга таарымчалыг, эптиг кылдыр кылып алыңар. Эдертип алгаш келген ыт, диис дээн ышкаш дириг амытаннарыңарны база өске улуска айыыл чок болуру-биле, бүгү хемчеглерни алыңар. Ыт болза думчуунга тускай кедирер чүүлден кедириңер.
Эрге-чагырга ээлээн тус черниң чагырга болгаш ОШАЧКИ ажылдакчылары-биле хүндүткелдиг, кижизиг чугаалажыңар. Силерниң кайы-бир адырда чедиишкинниг ажылдап чорууруңар, шаңнал-макталдарыңар, орден-медалыңар дыштаныр черге күш чок деп сактып алыңар. Дыштаныр черде кижи бүрүзү дең эргелиг, ынчалза-даа улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлээри чугула. Бир эвес хостуг чаңнап, кускуннаксаар болза, кижи чок ээн тайгаже үне бээрин сүмеледим. Хорадаарынга эвес, а хензиг-ле чүүлдерден өөрүй бээринге белен чоруңар!
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14