Шаг-үеден бээр кижилер бот-боттарының аразында даңза солчуп, думчук таакпызы сунчуп чорааннар. Ол дээрге-ле көжүп-дүжүп чоруур амыдыралдыг кижилерниң аразында чугаалажып, таныжып алырының эң бурунгу болгаш баштайгы аргазы чораан. Тыва чон база бурун шагдан тура таакпылажыр ёзу-чурумну сагып чорааннар. Чоннуң аас чогаалындан алгаш көөрге, эң баштай таакпылажыр чорук хам алганган черге кончуг нептерээн турганын эскерип болур бис. Чалаткан өгге хам алганып дооскан соонда, өгде турган улуг назылыглар хам-биле даңза солчуп, арга-сүме ап, таакпылажыры албан турган.
Тывага таакпының кажан тывылганын тодарадыры берге. Тоолдар ёзугаар алырга, аза таакпызы турган. Бо болза таакпы деп сөстүң тыва дылда бар бооп турарының бир херечизи. Шаанда өгбелеривис шала тенек кижи көрүп каанда: “Аза таакпызы тырткан күжүр боор бе?” — деп чугаалажыр чораан.
Тывага таакпыны хадың чочагайындан, кызыл сигенден болгаш кылбыштан кылып ап чораан. Манчы хаан Тываны чагырып эгелээн үезинде кыдат таакпы база кыдат арага кончуг нептерээн турган. Кыдат-биле харылзаа үзүлген соонда, 1921 чылдың сөөлүнде, Тыва чуртунче орус таакпы бир чугула бараан болуп кирип келген. Ол үеде дүңзе таакпызы, кээшпе болгаш папирос деп сөстер чон аразынга кончуг нептереңгей апарган турган.
Ырак-узак черниң малчын араттары арт-сынга таваржып келгеш, аът малындан дүшкеш, амыр-менди солушкан соонда, даңза солчуп таакпылажыр азы хөөрге солчуп таакпылажыр чорааннар. Даңза солчуп таакпылажырда:
— Бетиңерде даңза барды — депкеш, кыпсып алган таакпызын даңзазының хаш-соруулун мурнады оң холдуң кыры чүзүнүн чоогундан солагай хол-биле суна аарак тутсур турган. Бурун шагдан тура бистиң ада-өгбелеривис келин кыстың шайын бузар деп ёзулап сагып чорааннар. Оолдуң ада-иези келин кыстың өөнге келгеш, шайын бускаш, таакпыны база бээр чораан. Шай бузар чорук база таакпы бээр чорук келин кыстың бээ, кунчуу бар деп чүвени ол чоок-кавы аалдарга болгаш келин кыстың төрел аймаанга элдээртип турары болур.
Таакпы херекселдеринге эр, кыс даңзалар хамааржыр. А ол даңзалар бот-боттарындан хемчээли, хээлери, каасталга шимелдези-биле ылгалып турар. Оон аңгыда, аңчы кижиниң, ызыгууртан эрге-дужаалдыг бай кижиниң байырлалдарже баар онзагай даңзалары база бар болур. Думчук таакпызы урган хөөрге, таакпы хавы база ооң херекселдери соңгулуур, чушкууш, оттук, ооң дажы, хаг хамааржыр. Бо-ла бүгүнү Национал музейниң «Мөңгүн. Тываларның ус-шевер уран чүүлү» деп темалыг делгелгезинден көрүп болур бис. Таакпылажырынга херек онзагай херекселдерниң аразында агар-сандан ыяштан кылдынган, хаш соруулдуг даңза бар. Агар-сандан ыяш Тывада өспейн турар. Ол Индияда өзүп турар. Ол чүнү чугаалап турар дизе, садыглажылга аайы-биле Индиядан Тывага келген деп чүүлдү бадыткап турары болур.
Даңзаның узуну кыры дурту хире узун азы чээрби, чээрби беш сантиметр. Даңзаның сорар ужу — хаш соруул. Хаш соруулдуң өртээ чедишкен аът өртээнге дең болуп турган, а бөдүүн даңзаларнын унун сөөскен азы мыйгак-харагандан кылыр. Сорар мунштугун хола азы мөңгүнден кылыр. Эр кижи таакпылаан соонда, идииниң бажынга даңзаның хүлүн соктай аарак кактааш, чушкуужу-биле чушкааш, соңгулуурунга кактап алыр. Ооң соонда тонунуң хойнунче азы идиинче киир суп алыр. Шаанда чүгле шуваганчы, кырган азы кажыыдалга алыскан, өөнүң ээзи чок болган улгады берген херээжен кижилер таакпы тыртар чораан.
Амгы үеде эскерип турарга, херээжен чоннуң аразындан дыка хөйү таакпы делегейинче сундугуп турары кончуг багай. Ажыг таакпы-биле эдержип, хөк бодап тыртып тургаш, оон аспаандан үнүп шыдавайн, улаштыр өңнүктежи бээри берге херек. Бо чүүл хоралыг, мээң кадыымны үрээр деп чүүлдү билип кааш, таакпы-биле байырлашканнар– эр хейлер. Аргалыг болза, чаа өзүп орар чаш ажы-төл аразынга ону көргүспези кончуг чугула. Олар ону өттүнүп, оон улаштыр-ла өңнүктежи бээрлери база бар. Шуваганчы кырган-авайларның даңзазын тайга черниң кызыл сыптыг сөөскенинден кылыр чораан. В.П. Ермолаевтиң төөгүлүг ак-кара чуруктарындан алгаш көөрге, эр улустуң даңзаларындан херээжен кижиниң даңзазы узун болгаш шала бөдүүн, шевергин, чиңгези-биле ылгалыр. Ол колдуунда ширтек кырынга доктаамал чыдар. Тыва кижиниң байы — ажы-төлүнде дижир болгай. Шаанда улустуң ажы-төлү он, он беш дээш оон-даа хөй болгулаар. Бичиилери опчоктанып, эмин эрттир тенектени бээрге, чамдык таварылгаларда шуваганчы кырган-ава ол даңзаның узунун ажыглап, бичии уйнуктарын ол узун даңзазының ытпак чүүлү-биле читкезинден тырта кааптар таварылгалар тургулаан.
Таакпыны тускай хаптарга шыгжаар – торгу, хөм азы ситец-биле даараан болур. Таакпы хавының аксында дерги аастарын ынды-бети талаларында илген, даараан болур. Дерги аастарында ийи, дөрт өрүглүг илчирбелерни ызырткан. Илчирбеде соңгулуурну, чушкуушту дээрбектерде ылдырткан. Соңгулуурну кудуп, ооң арын кезээнге хээни оюп сиилбээни чараш. Чушкууштуң хевирин хол айыырынга, араатан куштуң хаайынга дөмейлешкек кылдыр соп кылганы онзагай чараш. Таакпы дергилерин мөңгүнден, чамдык таварылгада хүлерден кылыр. Дергилерниң хевирлери төгерик хевирлиг, чүрек хевирлиг дергиде коралл ийи дашты карактап кааны чараш. Бичежек хөм сумкажыгаштыг, сенчилиг оттук. Сумканың дашты мөңгүн азы демир базыткыыштарлыг, ында хээлерни оюп сиилбээн.
Шыдалдыг малчыннар хөм сумкалыг оттукту тускай ус- шеверлерге чагыдып алыр чораан. Сенчи көрүштүг кѳзүлзүн дээш, тускай кара хѳм херек. XIX вектиң төнчүзүнде ХХ вектиң эгезинде дарганнар оттуктуң сумказының кара хөмүн орук ара келген садыгжылардан садып алыр турган. Хөм сумка иштинге от тывылдырар оттук дажын болгаш тускай сигенни, хагны, ооң дажын киир суп алыр. Эң тергиин кылдынган оттук молдурга өртээнге дең. Хаг-биле кыпсып тырткан таакпы амданныг дижир.
Бир чамдык тывалар думчук таакпызын тыртар чораан. Тыва чуртунга, сарыг шажын нептереп кирген үеден эгелээш, думчук таакпызын тыртар чорук кончуг делгерээн. Тыва чуртунга хөөрге Кыдаттан кээр турган. Эң чараш хөөрге дижи чедишкен аът өртээнге дең турган. Хөөргени хаш дээр даштан азы үнелиг шаажаңнардан кылыр, чаг иштинде бүүрек ышкаш, чанчык иштинде таакпы ышкаш. Амгы үеде таакпылажыры болза, чок болган кижиниң дөргүл-төрели-биле келген чон кажыыдалын үлежири ол.
Долаана БУРБУЖЕП,
Национал музейниң методизи.
"Шын" №42 2023 чылдың июнь 10