Малды бүрүткээри көвүдээн
Россияның “Ветеринария дугайында” федералдыг хоойлузу ёзугаар чурттуң девискээринде көдээ ажыл-агый мал-маганын шуптузун “Хорриот” информация системазынга 2024 чылдың март айның 1-ден эгелеп маркировкалап бүрүткеп, Россияның көдээ ажыл-агый талазы-биле хайгаарал албанының реестринче киирери албан апарган.
Чамдык кижилер “Хорриот” информация системазын малды чүгле чизелеп даңзылаарынга, хамаатыларда болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринде мал-маганның баш санын билип алырынга херек деп санап турар. “Хорриот” информация системазы малдың чүгле баш санын билип алырынга херек эвес, малдың кадыының байдалын хайгаарап, мал-маганның халдавырлыг аарыгларын өй-шаанда тодарадырынга, оларны кайы-бир девискээрден өске девискээрже таратпазынга, халдавырлыг аарыгларны дүрген чок кылыры-биле чогуур хемчеглерни шалыпкын алырынга, эң ылаңгыя малдың эъди, сүдүнден бүдүрүп кылган аъш-чем аймааның шынарын хынаарынга кончуг херек.
Тыва дээрге агаар-бойдузунуң бүдүжүнден-не мал-маган азырап өстүреринге таарымчалыг оран. Амгы үеде көдээде мал-маган азырап өстүрбейн, “өскүс анай тутпайн” турар өг-бүлелер барык чок деп болур. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы, республиканың ветеринария албаны, кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдери, ветеринар эмчилер, зоотехниктер дээш мал ажылының специалистери, тус чер эрге-чагыргалары “Хорриот” информация системазының ужур-дузазын чон аразынга тайылбырлап келген түңнелинде бо системага мал-маганын бүрүткедир кижилер көвүдээн.
Тывада ниитизи-биле 747 муң малды, 65 403 чылгы малды, 177 012 бода малды болгаш сарлыктарны, 1 125 сыынны болгаш ивилерни, 180 тевени, 2 956 хаванны, 490 487 хой-өшкүнү “Хорриот” информация системазынга маркировкалап бүрүткээн. Мурнунда чылдарда, "Хорриот" программазы турбаан үеде, мал санын ээлериниң адааны-биле бижип каар турганы чажыт эвес. Кандыг-ла-бир чылдагаан-биле көвүдедир бижиир таварылгалар база тургулаан. Ынчангаш саазын кырында мал бажы херек кырында бары-биле дүүшпейн турганы тодараттынган. Ук программа-биле санап эгелээрге, малдың ылап шын сан-түңү илереп келген. Көдээ ажыл-агый мал-маганын маркировкалап бүрүткээр ажыл республикада уламчылап турар.
ЫТТАРНЫ, ДИИСТЕРНИ БАЗА БҮРҮТКЭЭН
Массалыг информация чепсектеринде медээлер ёзугаар алырга, Тывада 2025 чылдың эрткен үезинде “Хорриот” информация системазынга 8 222 ытты, 1 792 диисти маркировкалап бүрүткээн.
Ыттарны болгаш диистерни бүрүткээринге Тыва Республиканың Чазааның 2025 чылдың июнь айда хүлээп алганы 285 дугаарлыг “Тыва Республиканың девискээринге бажыңның азырал амытаннарын бүрүткээриниң Чурумун бадылаар дугайында” доктаалы салдарлыг болган. Ыттарны болгаш диистерни “Хорриот” информация системазынга бүрүткээри кижилерниң азыралында дириг амытаннарны камгалаары, оларның халдавырлыг аарыглардан аарыырын болдурбазы болгаш таратпазы. Азырап алганы ыттары, диистери болгаш өске-даа ыт-куш дээш оларның ээлериниң харыысалгазын шыңгыырады- ры — маркировкалап бүрүткээриниң база бир чугула сорулгазы.
Эксперттерниң тодаратканы-биле алырга, Россияда тояанчы ыт-куштуң 80 хуузу ээлери кудумчуларга каапкан ыттар, диистер дээш өске-даа дириг амытаннар. Эң ылаңгыя ээлери чок ыттар айтырыы оларга кам-хайыралыг (гуманныг) чоруктуң кызыгаарын ажып, кижилерни, эң ылаңгыя бичии ажы-төлдү, олардан камгалаарының, хамаатыларның айыыл чок чоруунуң болгаш социал-экономиктиг байдалы нарын регионнарның бюджет айтырыынче шилчээн. Ындыг регионнарның бюджединде ээлери чок ыттарны хоргадал черлеринге азыраарынга херек акша чедишпес. Ээлери чок ыттарны чок кылып эвээжедири — гуманныг эвес. Ынчангаш олар хоорай, суурларның кудумчуларында бөлүк-бөлүк кылдыр чыглып алган тояап, кижилерге коргунчуг апарган чоруп турар.
Бир эвес ыттарын “Хорриот” информация системазынга ээлери маркировкалап бүрүткедип алыр болза, оларның боттарының ыттарын сула салыр чорук соксаар, харыысалгазы шыңгыыраар, ооң уламы-биле тояанчы ыттар эвээжээр ужурлуг.
Тыва Республикада хүлээп алдынган хоойлу-дүрүм негелделери ёзугаар алыр болза, ыттарны “Хорриот” информация системазынга маркировкалап бүрүткээри— оларның ээлериниң албан боттандырар хүлээлгези. Эник 3 ай назы чедерге, ээлери ону “Хорриотка” бүрүткедир, эникке микрочипти салыр ужурлуг.
Бүрүткелди кылган ветеринария албанының ажылдакчылары ыттың паспортун ээлеринге бээр. Ол паспортка ыттың болгаш ооң ээзиниң дугайында, ытка камгалал тарылгаларны кылганын демдеглээр. Ыттарны “Хорриот” системазынга бүрүткедирин Тываның ветеринария албан черлеринде халас чорудуп турар. Чүгле микрочип өртээ, чипти ытка салганы дээш хөй эвес акшаны төлээр.
“Хорриот” информация системазынга ыдын ээзи маркировкалап бүрүткетпээни илерээр болза, хамаатыга административтиг хемчегни онаар. Ол дээрге 3–5 муң рубль акша. Бир эвес ындыг таварылга катап билдинер болза, торгаалдың хемчээли каш катап хөй боору чугаажок.
Республиканың ветеринария албаны хамаатыларның бажыңнарында азырал амытаннарны “Хорриот” информация системазынга маркировкалап бүрүткедир ажылды улам-на калбартып, шыңгыырадып турар.
Ш. КҮЖҮГЕТ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20