Maxim деп сеткүүлдүң медээзи-биле тыва уксаалыг кадарчы ыт Россияда эң-не ховар беш ыттың санынче кирген.
Тыва кадарчы уксаалыг ытты Тывага көшкүн араттар үе-дүптен бээр азырап өстүрүп чораан. Шак ындыг тыва ыттарның дүрзүзүн шаандагы өгбелерниң хаяларда арттырган бижиктериниң аразындан көрүп болур.
Тыва кадарчы ыт шыдамыы, ээзинге бердингени болгаш аал-коданын кадарар, аңнаар талазы-биле кончуг бүзүрелдии-биле өске уксаалыг ыттардан ылгалдыг. Ол ышкаш кылын дүгүнүң ачызында 40 градус соокту-даа, 50 градус изигни-даа чайлыг шыдажып эрте бээр. Оон аңгыда, аъш-чемге хоптак эвес. Үш хонук чем чивейн баргаш, тоовас. Ээзинден чем кажан-даа манап олурбас. Боду аңнап, чемни тыптынар чаңныг.
Тыва ыт чылда чаңгыс катап төрүүр. Төрүүр-төрүүрде кыштың кончуг чыккылама сооктарының үезинде, декабрьдан февраль айларда алдыдан көвүдевес эниктерлиг болур. Ынчангаш ооң эниктериниң аразындан кышкы сооктарда чүгле бир азы ийизи, эң-не шыдамыктары артып каары-биле саны көвүдевес.
Тыва эр ыттың хендирбе кырынга чедир бедии 63–70 сантиметр чеде бээр. Колдуунда ол кара өңнүг болур. Чамдыкта ак төштүг-даа, даваннарының ужу ак-даа болгулаар.
Тыва ыт белен-селен ээрип халып, дүвүревес. Ол маажым, бүгү чүвени кончуг таптыг эскерип көрүп алыр. Аалга улус кээрге, ээзи дукпурбас болза, безин ээрбес, чыдар. Тыва ыт азыраан аал коданынче бөрү чагдаарындан коргар. Чүге дээрге кадарчы ыт бөрүнүң боскундан алыр болза, өлбээн шаанда салбас. Ооң азыглары, чаак сөөгү кончуг быжыг. Өске уксаалыг ыттарның күш четпези бода малдың баш сөөгүн чуура дайнап чиптер күштүг.
1944 чылга чедир Тывага кадарчы ыттар аал бүрүзүнге турган болза, 1950 чылдарда көшкүн араттарны сууржу амыдыралче шилчидип эгелээнде, кадарчы ыттарын улус бажың даштынга илчирбеге баглап эгелээн. Хостуг чурттап өөренген ыттар аңаа шыдашпайн, хөй кезии эвээжээн. Суурларга соңгаартан аңгы-аңгы уксаалыг бичежек ыттарны улус азырап эгелээнде, тыва ыттарның хөй кезии узуткаттынган. Ынчалдыр 1960 чылдарда республикага кадарчы ыттарның саны шуут чидериниң кырынга келген. Каш-ла санныг тыва уксаалыг ыттар чедери берге Мөңгүн-Тайга кожууннуң малчын аалдарында болгаш кожа чыдар Даг-Алтайының Кош-Агачта арткан.
Тыва кадарчы ыттың уксаазын катап тургузуп, көвүдедир ажылды ТР-ниң Чазаа деткип, ону өстүрүп азыраар күзелдиг улуска грант деткимчезин берип эгелээрге, хөй эвес-даа болза, тыва ыттарның саны бичиилеп өзүп эгелээнде, бир дугаар тыва кадарчы ыттар көрүлдези Москвага 2005 чылда болган.
Бистиң корр.
Чурукту болгаш медээни интернет четкизинден алган.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15