Хову-Аксы суурда ижер сугнуң хирленип турарының айтырыын 2017 чылдан тура шиитпирлээрин Тываның Чазаа база Чеди-Хөл кожууннуң чагыргазы кызыдып турар.
Хову-Аксы суурнуң суг сордурар чери Сайлыг суурнуң адаа талазында, Элегес хемниң эриинде. 1960 чылдарда туткан суг сордурар чер болгаш суурнуң суг дамчыдар четкизи үрелген соонда, чаагайжыды туткан бажыңнарны суг-биле хандырарынга бергедээшкиннер удаа-дараа таваржып турар. Элегес хем үерлээш, суг сордурар черде суг мөөңнээр шыгжамырны буза шапкан. Үерлээн хемден суг сордуруп турда, ону дамчыдар хоолайларның шүүрлери үрелген. Ол ышкаш чылдың-на чазын тайгалардан эрип баткан харның девии-биле база чайын үер-чаъс соонда Элегес хемниң суу хирленип турарындан, арыг суг айтырыы чылдан чылче чидигленип турар.
Чеди-Хөл кожууннуң чагырыкчызының хүлээлгезин күүседип турар Адыгжы Араптанның дамчытканы-биле алырга, чылдың-на часкы үеде чурттакчы чонну арыг суг-биле хандырар айтырыг тургустунуп турар.
Ону шиитпирлээри-биле, ижер арыг сугну доскаарлыг автомашиналарга эккеп турары сөөлгү чылдарда суурнуң чонунга чаңчыл апарган.
Кызыл хоорайның “Чаагайжыдылга” КУБ-туң 8 куб метр суг сөөртүр машиназы чурттакчы чонга, 3 куб метр машина социал албан черлеринге ижер арыг сугну баш удур бадылаан чурум ёзугаар эккеп турар. Дүъшке чедир күрүне албан черлеринге чедирер, 14.00 шактан 23.00 шакка чедир чурттакчы чонга сугну эккеп турар. Кожууннуң чагыргазы кывар-чаар материалды үндүрүп берип турар.
2019 чылда Сайлыг сумузунуң девискээринге Хову-Аксы суурнуң чурттакчыларын болгаш күрүне албан черлерин арыг суг-биле хандырар чаа объектини тудуп эгелээн. Ону бо чылдың ноябрь айда ажыглалче киирери көрдүнген.
Хову-Аксының “ВКС” КХН-ниң чиңгине директору Игорь Енушкевичиниң дыңнатканы-биле, чылдың-на чазын хар эриирге, Элегес хемниң суу хирленир. Албан чериниң ажылдакчылары чурттакчы чонга болгаш Хову-Аксының ЧЭТ-ке сугну сордурар ужурга таваржып турар. Республикада суг дамчыдар канализациялыг кожууннар болгаш хоорайлар аразында арыг суг курлавырын шыгжаар насостар чок чаңгыс кожуун – Чеди-Хөл кожуун. Хову-Аксының чуртталга бажыңнарының изиг-соок суун хемниң унундан хандырып турар.
Амгы үеде Хову-Аксының девискээринде Кызыл хоорай чагыргазының ийи автомашиназы чурттакчы чонну ижер арыг суг-биле хандырып турар. Котельнаяга техниктиг ажылдар чорудар сугну “ВКС” КХН чедирип турар.
Хову-Аксының үндезин чурттакчызы Сергей Артемьевтиң чугаалап турары-биле алырга, изиг-даа, соок-даа суг хирлиг, амыдыраарынга таарымча чок байдал чылдың-на чурттакчыларны дүвүредип турар. Часкы үеде тайгалардан эрип баткан хардан база чайгы үеде күштүг чаъс соонда Элегес хемниң суу хирленир. Хар долузу-биле эрий бээрге, чайгы үеде суг арыг апаар. Ооң мурнунда, комбинат ажылдап турган үеде, суг арыглаар шүүрлер ажылдап турган. Ынчан суурнуң бажыңнары үргүлчү арыг суглуг турган дээрзин ол чугаалап турар.
Хову-Аксының 74 харлыг хоочун чурттакчызы Светлана Аракчааның чугаалап турары-биле алырга, чылдың-на суг хирлени бээрге, суг сөөртүр машиналар хоочуннарның бажыңнарынче сугну эккеп берип турар. Чазын хар эрээн соонда, чайын аяс хүннерде арыг суг кээп турар. Чурттакчы чонну арыг суг-биле хандырып турары дээш ол четтиргенин илереткен.
Амгы үеде арыг суг-биле хандырар чаа объектиниң тудуун «Стройспецмонтаж» КХН эде кылып турар. Аңаа суг шүүрлери болгаш насостарны тургузар. Объектиниң тудуун 66 хуу чедир кылган. Бо чылдың ноябрьга чедир ону ажыглалче киирери көрдүнген.
Суг сордурар насостар, шүүрлер болгаш арыг суг шыгжамырларының чаа объектизи туттунуп, Хову-Аксы суурга арыг, шынарлыг суг айтырыы чоорту шиитпирлеттине бээр дээрзинге чурттакчы чон идегеп турар.
/ Алиса ДОНГАК.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №36 2023 чылдың май 20