Чурттакчы чоннуң хууда ажыл-агыйын сайзырадырынга күрүне дузазының социал керээ хевириниң улуг ужур-дузалыын амыдырал көргүскен. Ооң ачызында ажылдаар күзелдиг эрес-шудургу кижилер боттарының хууда ажыл-агыйын ажыдып алыр аргалыг апарганнар.
Чеди-Хөл кожууннуң Элегес суму чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Сауля Оюннуң дыңнатканы-биле алырга, 2020 – 2024 чылдар дургузунда күрүнениң боттандырып чорудары “Демография” төлевилел угланыышкыны-биле социал керээ деткимчезин алгаш, хууда ажыл-херээн эгелээн кижилер Чеди-Хөл кожууннуң Элегес сумузунда элээн хөй. Өг-бүле бүрүзүнге тус-тузунда 220 муң рубль түңнүг акшаны берген. Олар социал керээ дугуржулгазында бижиттинген негелделерни күүседип, хууда ажыл-агыйын ажыдып алыр аргалыг болганнар.
Ус-шевер
Кайгал Моңгуш узаныр-чазаныр салым-чаяанныг ус-шевер кижи. Бажыңының чанынга улуг эвес бажыңны туткаш, чазаныр черни аңаа ажыткан. Социал керээ-биле алган 220 муң рубль акшазынга чазанырынга херек дериг-херекселдерни саткаш, столярказынга тургузуп алган. Амгы үеде ооң ажылы шору шуудаан, Кайгал Конгар-ооловичиге бажың эт-севи чазадып алыр дээн хереглекчилерниң саны база элээн көвүдээн. Стол, сандай, орун, деспи, согааш-бала дээш оон-даа өске бажың болгаш өг эт-севин аңаа чагыкчылар чазадып ап турар. Ус-шеверниң чазаан эт-севиниң шынарының экизин, даштыкы хевириниң көрүштүүн хереглекчилер демдеглеп турарлар.
Элегес суурга чунар-бажың болгаш хеп чуур черни ажыдарынга социал керээ деткимчезиниң акшазын Азияна Айыжының өг-бүлези ажыглаан. Хеп чуур черниң улуг хемчээлдиг бажыңын өг-бүле бодунуң күжү-биле туткан. Социал керээ акшазы-биле хеп чуур машиналарны саткаш, ол бажыңга тургускан. Улуг машинага хевистер дээн ышкаш элээн улуг хемчээлдиг, кылын материалдыг чүүлдерни чуп турар. Бичии машиналар хеп аймаа чуурунга тааржыр. Саваң, порошок дээн ышкаш чуулда материалдарының өртээ ачы-дуза өртээнче кирип турар. Азияна Алексеевнаның хеп чуур чериниң ачы-дузазын Первомайская, Октябрьская, Трактовая кудумчуларының чурттакчылары ажыглап чаңчыга бергеннер. Хеп чуур черниң ачы-дузазы тус черниң чонунга эптиг, чижээлээрге, хеп чугдурар дээн кижи чагыгны телефон дамчыштыр дыңнадыптарга, хепти клиентиниң бажыңындан барып алгаш, чуггаш, ооң бажыңынга аппарып бээр.
Азияна Ажының өг-бүлези чунар-бажың база тудуп турар. Ону ажыглалга киириптерге, бажыңнарының чанында боттарының чунар-бажыңы чок чурттакчылар ол чунар-бажыңга чунуп алыр аргалыг апаарлар.
Мал ажылы
Алдын-Херел Бүрбүжүктүң аныяк өг-бүлези социал керээни чаргаш, 220 муң рубль акшаны алгаш, боттарының азырап өстүрүп турганы чеди баш инээнге немештир бызааларлыг дөрт хунажыннарны садып алган. Амгы үеде бо аныяк өг-бүлениң коданында инектерниң, молдургаларның болгаш бызааларның ниити саны чээрби ийи баш чеде берген. Аныяктарның амыдыралы чүгле боттарының мал-маганын азырап өстүрери апарган, оон өске кайда-даа ажылдавайн турарлар. Инектериниң сүдүн болбаазырадып, оон үнген ак чем аймаан саткаш, хүн бүрүде амыдырал-чуртталгага херек акша-төгерикти ажылдап ап турарлар. Эр молдургаларны соккаш, ооң эът-кежин саткаш, элээн улуг хемчээлдиг чарыгдалдарны дуглаар аргалыг апарганнар.
Даараныр шевер
Алдынай Аңгыр-оол социал керээ деткимчезин алгаш, Элегес суурнуң Культура бажыңының өрээлдериниң бирээзинге дааранылга мастерскаязын ажыдып, аңаа хууда ажыл-херээн ужуктап алгаш, чоорту мастерскаязын бажыңынче көжүрген. Алдынай Александровна кончуг ус-шевер даараныкчы. Элегестиң ниити билиг школазының өөреникчилеринге школачы форма хепти безин даарап берип турар. Чаа чыл, Шагаа дээн ышкаш байыр-найырларга аянныг чараш хептерни суг дарый даарап, чагыгларны дүрген күүседиптери кижилерниң сеткилинге дыка таарышкан. Ынчангаш Алдынай Александровнаның клиентилери эвээш эвес.
Чаагай чемин быжырып...
Элегес суурга аъш-чем быжырар ажыл-херээн Елена Түлүш шуудадып алган. Бажыңын алгыдыр туткаш, аңаа пирожки, пицца дээш өске-даа чем аймаан амданныг кылдыр быжыргаш, тус черниң чурттакчы чонунга садып турар. Төрүттүнген хүн, куда-дой дээн ышкаш өске-даа өг-бүле байырлалдарының хүннеринде чагыкчылары көвүдеп каар. Аъш-чем кылыр талазы-биле бодунуң билиглерин, арга-дуржулгазын оларны сонуургаан кижилерге күзелдии-биле айтып бээринден Елена Валентиновна кажан-даа чажам дивес.
Чеди-Хөл кожууннуң Элегес сумузунуң чонунуң ажыл-агыйжы чоруу улам-на идепкейжээн, тус черниң чурттакчыларының хереглелиниң аайы-биле боттарының хууда ажыл-херээн эрес-кежээ кижилер ажыдып ап турар. Арат Алдын-оолович Кыргыс тайгага пилорама тургузуп алгаш, аңаа тудуг материалдары дилдирип тургаш, пилорамазын суурда бажыңының чанынче көжүрген. Суурга тудуг материалдары дилдирерге, оларны садып-саарарынга эптиг болуру чугаажок. Уянмаа Доржуевна Моңгуш 33 ангор анайлар садып алган. Олар ам өшкүлер кылдыр доругуп өзүп келген, келир кыжын оолдаар. Уянмаа Доржуевнаның сорулгазы – ангор өшкүлерни көвүдедир азырап өстүрери, оларның дүгүнден хеп аргыыры. Элегеске өшкү-хой көвүдээрге, оларның дүгүн кыргыыр апаар болгай. Ол ажылды Валентина Доспанның өг-бүлези холга апкан деп болур. Бо өг-бүлениң ишти араттарның хой-өшкүзүн мурнуку үеде хол хачылары-биле кыргып турганнар. Олар дүк кыргыыр электрилиг машиналар садып алганнар. Келир чазын, чайын араттарның шээр малының дүгүн бо өг-бүле колдады кыргыыры чугаажок.
Чеди-Хөл кожууннуң Элегес сумузунда хууда ажыл-агыйлар аңгы-аңгы угланыышкынныг сайзырап эгелээш, шаа барып, улуг ажыл-агыйлар апаарының барымдаазы бар деп чугаалап болур.
Дузааргак кижи
Чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалынче күрүнениң талазындан кичээнгей улгаткан тудум, социал ажылдакчыларның ниитилелге ужур-дузазы улам-на бедип турар. Кадык камгалалы дээш өске-даа ачы-дуза чедирилгези ам дээрезинде шоолуг эвес көдээ девискээрлерде назы-хары улуг, кадыының байдалы кошкак кижилерге социал ажылдакчыларның дузазы кончуг чугула. Оларның ажылы нарын, белен эвес дээрзин демдеглеп каары база артык эвес. Чүге дээрге социал ачы-дуза ап турарларның аразында, назы-хары улгаткан болгаш кадыының кошкааның уржуунда психологтуг байдалы нарын, ынай-ла чүүлге хомудаар, муңгараар кижилер база бар болгулаар. Ынчангаш социал ажылдакчының үүле-херээн сагыш човаачал, экииргек, дузааргак кижилер “чүктеп” шыдаар.
Ындыг кижилерниң бирээзинге Чеди-Хөл кожууннуң Элегес суму чагыргазының социал ажылдакчызы Надежда Моңгушту хамаарыштырып болур. Социал ажылче Надежда Кушкашовна тос чыл бурунгаар амыдырал-чуртталганың аайы-биле шилчээн. Ооң мурнунда культура албан черлеринге ажылдап чораан.
Элегес сумузунда социал ачы-дуза чугула херек кижилер элээн хөй. Чеден хардан улуг назы-харлыг кырганнар, бирги бөлүктүң инвалидтери, туяа аарыг уруглар дээш дуза херек өске-даа кижилер Надежда Кушкашовнаның социал хайгааралында. Социал ачы-дуза чедирериниң негелделери ёзугаар чогуур ачы-дузаны оларга өй-шаанда чедирип келген. Суурда чааскаан арткан улуг назынныг кижилерге дузалаарынга Элегес ниити билиг школазының үстүкү класстарның өөреникчилерин база Надежда Кушкашовна хаара тудуп турар. Чижээлээрге, көдээ ажыл-агыйның хоочуну Б.О. Чадамбаның бажыңынга өөреникчи оолдар, уруглар барып, одаар ыяшты чарып, бажыңын аштап чуп, хериминиң иштин болгаш чоок-кавызын аштап бергеннер.
Бажың-интернаттарга чурттаар күзелдиг улуг назы-харлыг хоочуннарның документилерин четчелээш, оларны Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы, Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурларда бажың-интернаттарга аппарып тургузуп турар. Н.Т. Кызыл биле Г.Ш. Түлүш олар Хайыраканда бажың-интернатта барып чурттай бергеннер.
Хөй ажы-төлдүг болгаш өг-бүлезиниң байдалы чегей өг-бүлелерге социал хөмүр-дашты сөөртүп чедирип бээри база социал ажылдакчының харыысалгазында. Ындыг өг-бүлелерниң документилерин өй-шаанда четчелээринден оларның социал хөмүр-дашты алыры хамааржыр. Эрткен 2021 чылда 18 өг-бүле алган болза, 2022 чылда 22 өг-бүлелерге социал хөмүр-дашты дүжүрүп бээр. Бо ажыл ноябрь айның бирги чартыында доостур ужурлуг.
Шеригже долу эвес мобилизация-биле Элегес сумудан келдирткеннерниң өг-бүлелериниң социал хандырылгазының чамдык айтырыглары тус чер чагыргазының социал ажылдакчызынга база хамааржыр апарган. Надежда Кушкашовна даанганы ажыл-херектерни кызымаа-биле чорудуп турар.
Арынны Шаңгыр-оол Моңгуш белеткээн.
Чурукту Н.К. Моңгуштуң архивинден алган.