Хырнывысты бодап чорувуста...

Хоочунга сөс

«Хуу-салымы, салым-чаяаны, ажыл-ижи, амыдырал-чуртталгазы төрээн дылы-биле сырый харылзаалыг кижилер ооң ачы-буянын сагыш-сеткилиниң ханызындан медереп билир, төрээн дылының ачы-буянын өөрүп четтирер салым чок болган кижилер билбес» – деп, мээң башкы даайым чугаалаар чүве. Чүге дээрге боду хөй чылдар дургузунда төрээн дылындан халбактанып, тыва дыл болгаш чогаал башкылап ажылдап чораан, тыва дылы ону аъшкарып-чемгерип, азырап келген деп санаар кижи.

Мени авам тыва дылга өпейлеп чораан, тыва дылга ачам мени кижизидип, ажыл-ишке өөреткен, тыва дылымның ачызында угаан-медерелдиг кижи болуп өзүп келген мен. Мээң ажы-төлүмнүң уруглары тыва дылга шоолуг-ла чугаалашпас апарганнар. Ынчангаш мен тыва дылымның амгы болгаш келир үези дээш сагышсырап чоруур мен.
Тывалар боттарывыстың тыва дылывыска тоомча чок апар чыдарывыс эң-не дүвүренчиг. Амгы үеде республиканың суурларының хөй кезиинде чаңгыс-даа орус омактыг хамааты чурттавайн турар болгай. Ол хиреде оларның чурттакчылары хурал-суглааны орус дылга эрттирип турар. Хурал-суглаа хамаанчок, шупту тыва төрел-дөргүл, куда-кууйлар чаладып келген кудаларны безин орустап эрттирер апарганын хомудап дыңнап чор мен.

Төрээн дылынга тываларның аныяк салгалының шоолуг чугаалашпастаанының чылдагааннары эвээш эвес. Ол дээрге тыва дылды уруг-дарыгга ясли садтарга болгаш школаларга өөредириниң шактарын кызырганы, ада-иелер ажы-төлүн бичиизинден-не төрээн дылынга чугаалап өөретпестээни дээш оон-даа өске. Соталыг телефоннарны ада-иелер үш-дөрт харлыг чаш ажы-төлүнге тутсуп каарга, олар орус дылда оюннар, мультфильмнер дээш өске-даа чүүлдерни көрүп, орус дылга чайгаар-ла чугаалаар апарган. Черниң черинде малчын аалдарның уруг-дарыы безин соталыг телефоннардан орус дылга чугаалап чаңчыгып турарлар.

Кайы-даа дылга чугаалап өөрениринге аңаа таарымчалыг аас-дыл байдалы чугула дээрзин дыл эртемденнери билир. Ону орус дылда “языковая среда” дээр. Бир эвес ындыг байдал чок болза, кайы-даа дылга чугаалап өөренип алыры берге. Тыва дылга чугаалап, харын-даа бижип, номчуп өөрениринге бистиң республикада байдал, чымчадыр чугаалаарга, шоолуг эвес деп болур. Төрээн дылывысты өөрениринге кончуг таарымчалыг байдалды тургуспаан шаанда, тыва дылга чугаалажыр, бижиир, номчуур тывалар үе эрткен тудум эвээжээр. Ындыг бооп турар-даа. Чеже-даа доктаал-саавыр, программалар хүлээп алыр болза, оларның алыс сорулгалары күүсеттинери берге.

Тыва Республиканың күрүне дылдары орус болгаш тыва дылдарны сайзырадырының дугайында доктаалды ТР-ниң Чазаа 2020 чылда хүлээп алган. Ооң күүселдези та кандыг чүве. Тыва дылга чугаалажыр тывалар эвээжеп, тыва дылда солун-сеткүүлдерни үндүрери сыыгап, республиканың “Тыва” КТРК болгаш “Тува24” теледамчыдылгаларның программаларындан тыва дылда дамчыдылгалар чиде берди. Чамдык дамчыдылгаларда тыва дылда ыр-шоорну дамчыдып турар дээрден башка.

Тыва дыл дугайында хоойлу ёзугаар күрүне албан черлериниң ат-сывын орус болгаш тыва дылдарда бижиир ужурлуг. Тывада күрүне албан черлериниң хөй кезиинде, школаларның чамдыызында тыва дылда аттары бижиттинмээн. Чарлалдар, рекламаларны көөр болза, оларда чаңгыс тыва сөс-даа чок. Күрүне албан черлериниң тыва дылда ат-сывы, ол ышкаш реклама, чарлалдар безин тыва дылды кижилер өөрениринге таарымчалыг байдалды тургузарының бир кезээ болгу дег. Республикада ындыг байдал чок. Якутия, Татарстан дээн ышкаш регионнарга чораан кижилер ол черлерде албан черлериниң аттары, чарлалдар якут, татар дылдарда бижиттинген дээр чораан.

Тывага 2024–2033 чылдарда тыва дылдың хөгжүлдезин деткиир күрүне стратегиязын ажылдап кылган дугайында медээлер массалыг информация чепсектеринде көстүп келген. Ол стратегия талазы-биле хурал-суглаалар-даа болур деп дыңнадым. Программалар, стратегиялар ажылдап кылырында багай чүү боорул аан. Ону эки деп санаар мен. Ынчалза-даа сагыжымны мындыг бодал өйүп чоруур. Тыва дылга аныяк-чалыы салгал чугаалап, бижип, номчуп өөрениринге таарымчалыг байдалды бөгүн тургуспайн тургаш, программаларда салган келир үениң сорулгаларын канчап боттандырарыл?

Мээң таныырым, билирим аныяк ада-иелерниң чамдыызы орус дылга ажы-төлүвүстү өөредир бис, эртем-билиг чедип алырынга, амыдыралга, ажыл-ишке чедиишкинниг болурунга ажыктыг болур дээр чордулар. Оларның ындыг чугааларынга удур өскүс сөс-даа тыппас чордум. Амыдыралга чедиишкинниг болуру дээрге-ле бай-шыырак, тодуг-догаа чурттаары база-ла ыйнаан.

Муңгаранчыг чүве-ле-дир бо. Хырнывысты бодап чорувуста, төрээн тыва дылын тываларның салгалдары уттуп кааптар бе? Ынчан бисти кандыг чон деп санаарыл? Тыва бе?... Кайы-даа чоннуң язы-сөөгүнүң кол демдээ – дылы деп өндүр угаанныг кижилер өттүр билген чүве дижик.

Алдын-оол ДҮҮРЕҢ.

"Шын" №57, 2023 чылдың август 2