65 харлап турар Александр Санчат-биле кажан харылзажып эгелээнимни билбес-тир мен.
Таңды-Ууланың Чаа-Оваа арт кырында база Самагалдай суурда Эзир-Карага тураскаалдар. Оларны ССРЭ-ниң Улус депутадынга кандидат комсомолчу-биле кады кылдым. Калдак-Хамар дижир бо артка болган Тес-Хемниң Наадымынга ынчан ОБЯ-ның сайыды турган С.К. Шойгунуң келгени А. Санчат бис ийиге өөрүнчүг болган чүве.
Даштын байырлал диргелип турда, чагырга өөнге алды кижи элээн чугаалаштывыс. Оон кожуун чагыргазы Сергей Күжүгетовичиге аът бээрге, мен «Репрессированный конь» дээр номумну сундум.
Комсомолчу кандидадым ССРЭ-ниң Улустуң депутады болу бээрге, база-ла «дезиг-биле дезиг» дээнзиг, Москвага база-ла кады хөделип турдувус. 1959 чылда Самагалдайга Саша төрүттүнген турда, дүжүп калган «Сылдысчыгаш» солуну 30 чыл эрткенде, 1989 чылда катап үндүрерде, база-ла Александр Санчат-биле каттыжып алдым. Чоруувус чогаан. Чон өөрээн. Улуг херек бүткен. Уруг-дарыг амыраан. Оон-на комсомол дүшкен. «Сылдысчыгашты» акшаландырар чер арылган. ССРЭ-ниң Уруглар фондузунуң тыва салбырының баштаар чериниң (Өөредилге сайыды П.Морозов) кежигүнү болганымда, катап-ла Москваже хаптым. Бүгү эвилелдиң фонд даргазы Альберт Лихановка ССРЭ-ниң Улустуң депутады А.Санчат-биле кады бардым. «Сылдысчыгаш» оон бээр 30 ажыг чыл үзүк чок үнүп тур. Идепкейжиниң имистелбес изи бо-дур.
Александр Санчат-биле кады чүнү-даа кылырывыска, бүдүнгүрү сагыш-ла. Бир школага бир кижиниң адын тыпсыр дээрге, ол школаның удуртулгазы удур болган. Ол атты Кызылдың өске школазы өөрүшкүлүг хүлээп алган. Ону хоорай чагыргазының депутаттарының бадылап турган чуруунда Чейнеш Урунзаевна, Александр Санданович суглар кады турар бис.
Оон-даа өске ажылдар оруувуста арткан. Хөнделеңден үнген хөй машинаны Бай-Хаакка манап алгаш, тайгада школа лагеринге хондургаш, даартазында Самагалдай тавартыр Берт-Дагга чедир үдедивис. Совет Эвилелиниң Маадыры Хомушку Чүргүй-оолга тураскааткан поход ынчаар доозулган. А.Санчаттың база бир депутат турган үези бо. Тайга бажында Тере-Хөл шаанда Таңды, Тес-Хем, Эрзин, Тожу, Каа-Хем, Кызыл кожууннар-биле кызыгаарлаш болганындан, бирде бирээзинге каттыжып-кагдырып-ла чорду. Ынчан Дмитрий Доржу, Дерме Доржу, Чымба Доржу, Карма Доржу суглар-биле эдержип чораан болгаш, оларның аңгы кожууннуг болуксап турарын деткип келдим. Оларның баштайгы даргазы база-ла Санчат болду.
Өнчү үзүп аңгыланып,
Өгленишкен уруглар дег,
Аңгы кожуун болу бергеш,
Амырай-ла берген силер.
Тес-Хем, Эрзин, Каа-Хем, Кызыл…
Дескиндир-ле тенээн силер.
Санчат Саша саадаптарга,
Сагыжыңар ажаан силер.
Ынчалза-даа ыткан тоол дег,
Ындыг амыр чүве турбас.
Кожуунну ам бербес дээштиң,
Кожалаштыр туруптуңар!
Санчаттың бирги оралакчызы Баян Санаага, культура оралакчызы Аян Дүдүпке, сайгарлыкчы Галина Дондупка, соңгулда комиссиязының даргазы болбушаан, мээң-биле кады Верхоян сыннарынга четкен Антон Кыргыска болгаш өске-даа тере-хөлчүлерге чедирген байырымны ам номнардан, солуннардан көрүп олур мен. Антонга чагыымның төнчүзү бо:
Соңгу чүктүң байырлалын
Солун кылдыр организаста,
Чарылардан чарыштыргаш,
Чараш кыстар мөөрейин кыл!
Самагалдай школазының доозукчузу, 1942 чылдагы Кызыл чедир хаактыг походтуң удуртукчузу, Ада-чурт дайынының киржикчизи Галина Даваадор угбай-биле иелээн 1994 чылдың походун организастаарда, база-ла аныяктар сайыды Александр Саңчаттың чиик-каразы-биле чоруп турдум. Бо походту ынчангы школачы Мира Бүдегечи, Алексей Санчат башкы суглар 2022 чылда база катаптадывыс. Ам мурнувуста оон-даа солун, ажыктыг болгаш төөгүлүг ажыл бар.
Идепкейлиг улус турда,
Идеялар боттаны бээр.
Човууртааже тутчуптарга,
Чок-даа чүве тыптып келир.
«Төрүттүнген херечилелиңерни» 65 чыл, «Күш-ажыл дептерин» 48 чыл төлептиг, ажыктыг болгаш адаарганчыг кылдыр эдилээниңер дээш байырымны чедирбишаан, кады чораан үевистиң чамдыктарын сактырын оралдажып орарым бо. Экини күзедим!
Чооду КАРА-КҮСКЕ.
“Шын” №71 2024 чылдың сентябрь 18