Игорь Арчимаев – Дайынчы хөделиишкиннер девискээринде төрээн чуртун камгалап турар дайынчыларга эмчиниң дузазын эки туразы-биле кадып чоруур эмчи. Ол тускай шериг операциязының девискээринде бир госпитальдың даргазы болбушаан, балыгланган дайынчыларны кезип эмнеп турар.
Игорь Александрович эки турачылап чоруур бетинде Хакас Республикада Аскиз районнуң төп эмнелгезинге акушер-гинеколог болуп ажылдап турган. Тускай шериг операциязы эгелээрге-ле, ында ажылдай берген. ЛУР-нуң тайбың чурттакчыларынга эмчи дузазын көргүскени дээш Луганск Улус Республиканың баштыңының айтыышкыны-биле «Ачы-хавыяазы дээш II чада» деп медаль-биле, РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле 2022 чылдың октябрь 20-де «Эрес-дидим чорук» ордени-биле шаңнаткан.
Игорь Арчимаев Кызыл хоорайга төрүттүнген. Иркутскунуң медицина университедин дооскан. Студент чылдарында ол идепкейжи, хөй-ниитижи чоруу-биле өскелерден ылгалып, тыва студентилерниң президентизи болуп чораан. Дээди өөредилге черин дооскаш, акушер-гинекологтуң интернатуразын Тывага эрткен. Кызылда 1 дугаар божудулга бажыңынга, республиканың Перинаталдыг төвүнге ажылдавышаан, Кызылдың медицина училищезинге башкылап, күш-ажылчы базымнарын төрээн черинге эгелээн. Мугур-Аксынга, Суг-Аксынга, Тээлиге база Тываның аңгы-аңгы кожууннарынга ажылдаан. Тожу биле Куңгуртугга чедери амдыызында ооң изиг күзели.
Шын шилилгени кылган мен
Игорь Арчимаевтиң ачазы Чаа-Хөлге төрүттүнгеш, ол-ла сумуга өскен. Ачазының салгалында мал эмчилери хөй. «Бичиимде кырган-ачам сугнуң дириг амытаннар дугайында номнарын көөр, сонуургаар чораан мен. Хой өзээрге, дузалажып, бажын тудуп бээр турдум. Бичиимден көрүп өскен чүүлдерим-дир. Эмчи болурун улуг бергедээшкин чокка шиитпирлээн мен. Кандыг мергежил шилип турарымны билип, миннип турдум. Шын шилилгени кылган мен деп санаар-дыр мен» — деп, Игорь Арчимаев чугаалады.
Патриотчу чорук ханында сиңген
«Кырган-ачам Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип, Венгрияга комендант турган. Украинаны хостаарынга, амгы үеде дайынчы операция болуп турар черлерге ол дайылдажып чораан. Мээң кырган-ачам маңаа дайылдажып чораан, ам мен мында ТШО-да киржип турар мен деп бодалдан сагыш-сеткилимге сүрээденчиг апаар» – деп, ол чугаалады.
Игорь Арчимаев бичиизинде кырган-ачазының дайынга киржип чораан дугайында чугааларын дыңнап өскен. Уйнуктарынга эвес, а өске улуг улус-биле чугаалажырга бичии кижи кыдыынга олурупкаш, аажок сонуургап дыңнаар чораан. Кара чажындан кырган-ачазының төрээн чурту дээш дайылдажып чораан патриотчу чугааларын дыңнап өскен болгаш, патриотчу чорук ооң ханында сиңген. Амгы үеде бодунуң ажы-төлүн база ол чорукка өөредип, үлегерин көргүзүп чоруур ада.
«2014 чылдан тура-ла Украинаның ол талазынга националистерниң каржы үүлгедиинден чон калбаа-биле хорап турду. Шыны-биле чугаалаар болза, удавас болур дайынга бодумну бүдүү иштимде белеткеп турдум. Шериг операция канчаар болурун каяа билир мен. Черле бир-ле чүве болур деп эндевейн турдум. Хуулуг чээлилеримни, ипотекамны төндүр төлээш, чаңгыс-даа өре чок тускай шериг операциязынче аъттаныпкан мен. Бар өнчүмнү беш ажы-төлүмге үлештирип, чагыым бижээн мен» – деп, ол чажыттары-биле үлешти.
Операцияны чарлаптарга, шериг комиссариадынга чеде бээрге, дайынга гинекологтар херек чок дээн. Ынчангаш «ЧВК Вагнер» таварыштыр чорупканы ол. Тускай өөредилгени эрткен. Ол ам ок-чепсек-биле-даа ажылдап билир. Дайынга ажылдаар кижи чүгле бодунуң мергежили-биле эвес, а өске-даа ок-боога хамааржыр чүүлдерни бичии-даа билири чугула деп ол санап турар. Балыгланган дайынчыларга баштайгы эмчи дузазын чедирерин оолдарга өөредири, балыгланган шериглерни «кызыл» девискээрден үндүрери дээш, кылыр ажылдар-ла хөй.
Арчимаевтиң дайынчы оруу: Светлодарск, Клещеевка, Ивановка, Сакко болгаш Ванцетти, Соледар, Бахмут. Ооң хөрээнде кадаан орден, медальдар, шаңналдар – ол хоорайларны хостаарынга ооң дорт киржилгезиниң херечизи. Игорь Арчимаев оңгу иштинге бодунуң эмчи хүлээлгезин күүседип тургаш, «ЧВК Вагнерниң» кара крест медалы-биле база шаңнаткан.
«РФ-тиң эрес-дидим чорук» ордени-биле дириг тургаш шаңнатканымга өөрүүр мен. Мээң-биле кады 6 эмчи ынчан ол шаңналды алдывыс. Эмчи бүрүзү 8 муң ажыг кезиишкинни кылган. Ол дээрге тускай шериг операциязында байдалдың дүшкүүрлүүнүң херечизи-дир. Дыка хөй шериглер, эмчилер мөчээн соонда, шак ол шаңналды ап турар. Бодумну аас-кежиктиг-дир мен деп санаар мен. Ынчангаш «Эрес-дидим чорук» ордени-биле дириг улусту база шаңнап турар деп чүүлдү чонумга көргүзер аргалыг болдум» – деп, Игорь Арчимаев чугаалады.
Эмчи ТШО-га Сибирьден келген чаңгыс чер чурттугларынга таваржы бергенде, бүгү-ле аргаларны ажыглап, дузаны кадып чоруур.
«Тывага өскен болгаш, азиаттарны ылгап билир мен. Калмыктар, тывалар, буряттар дээш олар шупту аңгы-аңгы улус. Бир катап балыгланган дайынчыны эккээрге, көөрүмге, тыва оол болду. Шынап-ла, тыва бе деп ылавылаптар дээш, «Аштап тур сен бе?» – дептеримге, ол-ла дораан караан ажыдып келген. Шак-ла ындыг таварылгалар хөй болган. Канчап билир, амы-тынын алган оолдарым бо чүүлдү номчуй бээрин. «Мен, Идрис эмчи дириг чанып келдим. Кажан-бир ужуражы бээривис чадавас боор» – деп дамчыдыксаар-дыр мен.
Игорь Арчимаев ниитизи-биле тускай шериг операциязынга 23 ай ажылдаан. Чоокта чаа «Дайынчы хөделиишкиннерниң хоочуну» деп атты алган. ТШО-га И. Арчимаевтиң албан-езузу-биле туружу – эки турачы болуп артар.
«Мээң хүлээлгем чүгле эмнээри эвес, а балыгланган дайынчының чурттаар күзелин оттурары. Ынчангаш эмчи кижи чүгле мага-ботту эвес, а аарыг кижиниң сагыш-сеткилинге идегелди оттурар ужурлуг. Тыва дайынчыларга кезиишкин кылып тургаш, Тыва дугайында, Эрзин, Тере-Хөл дээн ышкаш кожууннарының онзагай черлерин айтырып, аңнаарынга, балыктаарынга ынаамны чугаалап эгелээр мен. Чербиге хой кадарып чораанымны-даа чугаалаар мен. Кезиишкин эртип чыдар дайынчы муңгаранчыг бодалдарындан чардыга бээр. Ол кижиге чурттаар күзел оттуп келзин дээш, чүнү чугаалавас дээрил. Чурттаар күзел, бүзүрел, идегел оттуп келир болза-ла, кандыг-даа бергелерни кижи амытан чурттап эрте бээр-дир ийин» – деп, Игорь Александрович сеткилинде бодап чоруур чүүлдери-биле үлешти.
Дайын шөлү – бодунче орук болган
Игорь Арчимаев чүдүлгелиг. 11 дугаар класска өөренип тургаш, Кызылдың Оюн Күрседи кудумчузунда көк хүрээге крещение хүлээп алган.
«Ада-иемниң-даа киржилгези турбаан. Бодумнуң шиитпирим-дир. Сарыг шажын чүдүлгелиг республикага төрүттүнгеш, өскен болганымда, буддизм дугайында чүүлдерни номчуур, сонуургаар мен. Дайын шөлүнге угаанын чидирбес дизе, бир дугаарында, кижиге бүзүрел турар ужурлуг. Эң-не кол чүүл – шын кылып турар мен деп бодунга бүзүрээри херек. Азы бистиң таварылгавыста болза, тускай шериг операциязынче бир-ле улусту дора көөр дээш барбаан бис. А харын-даа Россияны, төрээн чуртувусту камгалап турар бис – ол бодал дайынчы кижиге күштү бээр чорду. Оон ыңай авам, өөм ишти, чоок улузум, ажы-төлүм мени манап турар деп бодал меңээ тура-сорукту болгаш күштү бээр турду» – деп, Игорь Александрович чугаалады.
Игорь Арчимаевтиң авазы болгаш чоок улузу Кызыл хоорайда чурттап чоруур. Ол беш ажы-төлүнүң эргим ачазы.
Мугур-Аксындан эгелээн дуржулга
Ооң Мугур-Аксының тайгазынга иштинче аттырыпкан кижиниң амы-тынын алганы амгы үеде дайынчы хөделиишкиннер девискээринге дуржулга болганы чугаажок. 2006 чылда Аскизтиң төп эмнелгезинге ажылдап чеде бээрге, аныяк эмчиниң дагдыныкчызы кезер эмчи Алефтина Карамчакова турган. Кезер эмчиге ассистентилеп турганы база улуг рольду ойнаан.
«ТШО-га баарымга, менден 100 катап угаанныг, арга-дуржулгалыг травматологтар, хан-дамыр кезер, чүрек кезер эмчилер турган. Кижиниң хөрээн чара кескеш, чүрек-биле канчаар ажылдаарын безин өөреткен. Дыка хөй чүүлдерни аңаа баргаш, өөренип алган мен. УЗИ көрүп билирим база дайынчы хөделиишкиннер девискээринге ажыктыг болган. Кижиниң мага-бодунда дыка бичии бузундуну безин тодарадыптар апардым. Бо бүгүнүң соонда, ам кээп «Шынап-ла, бодумну тыптым»» – деп, Игорь Александрович чугаалады.
Игорь Александрович ТШО-дан шөлээлеп чанып кээрге, тайбың черде эмнеп турар аарыг улузу база ону манап турар. Чанып келгеш, акушер-гинеколог ажылын уламчылаар. Ооң эмнээшкининиң ачызында дыка хөй төлденмес өг-бүлелер ажы-төлденир аас-кежиктиг болган.
«ЧВК Вагнерге» ажылдай бергенимге өөрүүр мен. Ында специалистер экстра-класстың. Олар мени: «Бирээде, бодуңга айыыл чок чорукту бодуң тургузар сен. Бронежилет, касканы шын шилиир. Ийиде, чанында турар дайынчыга камгалал болгаш дуза кадары. Бир эвес эжиңни балыглаптар болза азы өлүртүп алыр болза, чааскаан артар сен. Үште, дайынчы хүлээлгени айытканы езугаар кылыры. Бир эвес хензиг-ле карышкак кылдыр кылыр болза, бүдүн бригаданың бажынга олурганың ол. Эмчи дузазы чедирерде, база-ла шак-ла ол дүрүмнү хажытпайн, кылыры чугула дээрзин Игорь Александрович чугаалаар болду.
Акушер-гинеколог боорга, ону баштай санинструктор кылдыр хүлээп алган. Эң-не баштай баргаш, Попаснойга штурмга таварышкаш, өөрлери-биле кады киргеш, балыгланган дайынчыларга дуза кадып эгелээрге, командир ону көрүп кааш, ол-ла дораан госпитальче чорудупкан. Госпитальга баргаш, кезер эмчиниң хүлээлгелерин күүседип эгелээни ол.
Анаа эвес кыйгы ат
Ооң тускай шериг операциязынга кыйгы ады Идрис. Идрис дээрге мусульман өттүр көөр кижиниң ады болгай. Араб дылдан ону очулдурарга, Енох дээн. Енох дээрлерже диригге көдүрлүп үне бергеш, олчаан ээп келбээн өттүр көөр кижи. Дайынчы хөделиишкиннер девискээринге дыка хөй дайынчылар балыгланып, өлүрү өлүп турар. Кижи бүрүзүн үндүрери болдунмайн-даа баар. Балыгланган дайынчыны кызып чорааш, үндүр сөөртүп алгаш, кезип турда, шыдашпайн баар таварылгалар база хөй.
«Дайынчы бүрүзү бодунуу-биле чүдүлгелиг болур. А кажан өлүм кээрге, чүдүлге-даа хамаанчок апаар. Эң-не кол чүүл – кандыг-даа кижи сөөлгү тыныжында чанында турар эмчиниң холундан так туттунупкаш, ооң көрүжүн дилеп эгелээрге, бир-ле огулуг чүүлдү чугаалаар хүлээлгелиг сен. Эмчи кижиниң үүлези-дир. Ол оон чайлап кайнаар-даа барбас» — деп, ол чугаалады.
Игорь Арчимаев тускай шериг операциязының соонда дайынга киржип чорааш, бертик-межел арткан шериглерниң реабилитациязын өөренип көөрүн, оларның-биле ажылдаар арганы планнап турар.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6